1.2.
Korxonalar iqtisodiy faoliyatini boshqarishning zamonaviy
usullarida yetkazib berishning roli
1985-yilda logistik menejment kengashi yetkazib berishning ta’rifini
quyidagicha aniqlagan: «Yetkazib berish xomashyo, materiallar, zaxiralar
tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulotlar, xizmatlar va birga
bo‘luvchi axborotlar oqimini iste’molchilar talablarini to‘liqroq
qaroatlantirish maqsadlari uchun ushbu oqimlarni vujudga kelgan joydan
uni iste’mol qilish joyigacha (shu jumladan import, eksport, ichki va tashqi
harakatlanish)ni rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish jarayonidir».
Bu ta’rifda uch jihatdan muhimdir.
Birinchidan, Yetkazib berish faoliyati integratsiyalangan xarakterga
ega bo‘lib, moddiy resurs va tayyor mahsulotlar oqimini vujudga kelgan
joyidan iste’mol joyigacha cho‘zilib yotadi.
Ikkinchidan, birga bo‘luvchi axborotlarni boshqarishning muhimligi
ta’kidlangan.
Uchinchidan, servisli (nomoddiy) oqimlar logistik manfaatlar
sohasida birinchi marta tushib qolganlar. Bu servisli xizmatlar sanoatida
logistik yondashishlarni rivojlantirish asosiy ahamiyatga ega, chunki
16
o‘tgan o‘n yilliklarda faqat moddiy oqimlargina yetkazib berishda
o‘rganish va muvofiqlashtirishning obyekti bo‘lganlar[21. 30-b].
Xorijda keng tarqalayotgan sifatli umumiy boshqarish konsepsiyasi
(total quality management, TQM) logistik o‘zgarishlarning eng muhim
harakatlanuvchi kuchlaridan biri bo‘lib qolgan. Jahonning juda ko‘p ilg‘or
kompaniyalari tomonidan qurol qilib olingan. Ushbu konsepsiya
menejmentning nazariyasi va amaliyotida to‘ntarish yasadi.
Ta’riflarning biriga ko‘ra, sifatli umumiy boshqarish konsepsiyasi
sifatni oshirish masalasini e’tibor markaziga qo‘yuvchi va bu masalani
yechishda ishlab chiqarish (xizmatlar) harakatlanishining barcha
bosqichlarida firma (tashkilot)ning barcha a’zolari ishtirokiga asoslangan,
iste’molchilarning zaruratlarini qanoatlantirish hisobiga ham firmaning har
bir a’zosi va umuman jamiyatning o‘zaro foydasi tufayli uzoq muddatli
muvaffaqiyatga erishishga imkon beruvchi boshqaruv yondashuvidir.
Sifatni umumiy boshqarish konsepsiyasi boshqaruvning o‘ziga xos
falsafasi bo‘ladi, u iste’molchining zaruratlari va biznesning maqsadlari
ajralmas ekanligini tan oladi. Bunday yondashish logistik tizimlarning
barcha elementlariga nisbatan qo‘llanishi
mumkin. Ko‘p sonli
tadqiqotlarning ma’lumotlariga ko‘ra sifatni umumiy boshqarish
konsepsiyasini qo‘llayotgan kompaniyalar biznesda eng yaxshi natijalarga
erishadilar. Yetkazib berish uchun uning muhimligi shuning bilan
belgilaniladiki, g‘arbiy mamlakatlarning raqobatli bozorlaridagi strategik
rejalashtirish nuqtai nazaridan firmaning integratsiyalangan yetkazib
berishi vazifalari sifatni umumiy boshqarishning mafkurasi bilan mos
keladi. 1980 yillar biznesda ittifoqlar va alyanslarning jo‘shqin o‘sishi
bilan qayd qilinganlar, keyingilar ishonchsizlik, shubhalilik va keskinlik.
Raqobatning avvalgi amaliyoti o‘rnini almashtirganlar. Integratsiyalangan
yetkazib berish konsepsiyasi tufayli biznes bo‘yicha sheriklar tayyor
mahsulotlar zaxiralarini rejalashtirish va boshqarish, tashish, yuklarni
qayta ishlash, sotishlarni tashkil qilishda unumli muvofiqlashtirishning
yo‘llarini izlay boshlaganlar. Korparatsiyalashning asosiy shakllaridan
ko‘pchiligi logistik xarajatlarni ko‘proq qisqartirish va iste’molchilarga
xizmat ko‘rsatishning sifatini yaxshilash maqsadida har xil logistik
vazifalarning tutashgan joyida tashkiliy va ko‘p vazifali rejalashtirish,
boshqarishni takomillashtirish yo‘nalishida rivojlanganlar. Ko‘pgina
logistik ittifoqlar transportda ixtisoslashtirilgan xizmatlarni ko‘rsatish
sohasi, ulgurji savdo va distribyutsiyalash tizimidagi an’anaviy raqiblar
tomonidan tashkil qilingan.
17
Xorijdagi yetkazib berishning evolyutsiyasi shuni ko‘rsatadiki, u
ko‘pchilik tashkilotlar va firmalar uchun raqobat kurashidagi eng muhim
qurol bo‘lib qolmoqda va integratsiyalangan yetkazib berish
konsepsiyasidan foydalanganlar, qoidaga ko‘ra, bozordagi o‘z mavqelarini
aniqlab olganlar[21.30-b].
Yetkazib berish rivojlanishining tarixiy bosqichlarini ko‘rib
chiqishga ikkinchi yondashuv. Ko‘pgina xorijiy va mamlakatimiz olimlari
yetkazib berishning rivojlanishi bosqichlarini ko‘rib chiqishga boshqacha
yondashuvga amal qiladilar, moddiy mahsulotlar tovar harakatlari tizimlari
rivojlanishining uch bosqichga ajratadilar:
1) Yetkazib berishgacha davr (50 yillargacha), bunda moddiy
taqsimlanishni boshqarish fragmentli xarakterga ega bo‘lgan, firmalarning
har xil bo‘linmalari harakatlarini muvofiqlashtirish esa yetarlicha
bo‘lmagan;
2) Klassik yetkazib berish davri (60-yillarning boshi - 70-yillarning
oxiri) firmalarda tashishlarning muvofiqroq shakllarini tashkil qilish
o‘rniga logistik tizimlarning yaratilishi; firmalar tomonidan tovar
harakatlanishi jarayonini majmuaviy yondashish, tovar harakatlanishi
vazifalarini bitimga kelishlar bilan integratsiyalash asosida boshqarilishi
bilan ta’riflanadi;
3) Eng yangi yetkazib berish yoki ikkinchi avlod yetkazib berish
davri (80-yillarning boshi), uning uchun yetkazib berish konsepsiyasida
bitimga kelishlarni ta’sir qilish sohalarining kengayishi, butun korxona
asosidagi yetkazib berish tizimlarining rivojlanishiga umumiy maqsad
butun firma ishining ko‘proq samaradorligiga erishishdan kelib chiqqan
holda majmuaviy yondashishning ustuvorligi xosdir. 80-yillarning
o‘rtalarida majmuaviy yondashish «umumiy javobgarlik» konsepsiyasi
ko‘rinishida yangi rivojlanish olgan; bu yondashishning o‘ziga xosligi
logistik tizimni iqtisodiy soha va ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatlarning
hisobida tashqariga chiqishidan iborat bo‘lgan, foydalar va xarajatlarning
ko‘proq nisbati esa muvofiqlik mezoni bo‘lgan[15. 18-b].
Logistik yondashish moddiy oqimlarning tartibga solinishiga olib
keladi. Bu oqimlar u yoki bu mahsulotlar ishlab chiqarishda; bu ishlab
chiqarishni kerakli materiallar, butlovchi qismlar va xomashyo bilan
ta’minlashda; tayyor mahsulotlarni omborga joylashtirish, uni taqsimlash
va iste’molchiga yetkazishda vujudga keladi. Ammo bunday tartibga
solishlarni faqat odam, energetik, axborot, moliyaviy resurslar
oqimlarining kattaligi, yo‘nalishi, vujudga kelishi, tugallanishi, davriyligi,
izchilligi, hamda boshqa parametrlarni boshqarish orqali amalga oshirish
18
mumkin. Bu oqimlar ham ularning jismoniy tabiati iqtisodiy faoliyat
natijasida
yakuniy
iste’molchilarning
belgilangan
ehtiyojlarini
qanoatlantiruvchi mahsulotga aylanuvchi dastlabki materiallarning
tabiatidan farq qilsada, moddiy bo‘ladi.
Shuning uchun yetkazib berish tushunchasini kengroq ma’noda
iqtisodiy faoliyat jarayonida vujudga keluvchi oqimlarning barcha o‘zaro
bog‘liq turlarini yagona umumiy sifatida boshqarishning zamonaviy
metodologiyasi va uslubiyoti sifatida talqin qilish mumkin.
Umumiy holda logistik boshqaruv quyidagi vazifaviy sohalarga
yoyiladi:
- zaxiralar;
- yuk oqimlarining harakati;
- omborga joylashtirish va omborda ishlov berish;
- materiallar, xomashyo, butlovchilar va tayyor mahsulotlarni
tashish;
- mahsulotlarni taqsimlash.
Mavjud amaliyotda yetkazib berishga ikki xildagi yondashish qabul
qilingan. Bitta holda yetkazib berish moddiy, axborot, moliyaviy boshqa
oqimlarning harakatini boshqarishning mexanizm va tuzilishini ishlab
chiqishni ko‘zda tutadi, ya’ni rejalashtirish vazifalarining bajarilishi bilan
cheklanadi.
Boshqa holda yetkazib berish rejalashtirish bilan cheklanmaydi va
haqiqiy boshqaruv tadbirlarini ko‘zda tutadi, ya’ni boshqaruv bo‘yicha
kundalik joriy faoliyatni amalga oshiradi. Logistika xoh ishlab chiqarish
tadbirkorlik faoliyatini rejalashtirish bosqichi va xoh amalga oshirish
bosqichi bo‘lsin, marketing tadqiqotlari jarayoniga, moddiy resurslarning
harakatlanishi, mahsulotlarning iste’molchilar o‘rtasiga taqsimlanishi,
shaxsan ishlab chiqarish jarayoni hamda ma’muriy boshqaruv faoliyatiga
ta’sir qiladi[15. 28-b].
Bir tomondan, yetkazib berish marketing tadqiqotlarining asosiy
yo‘nalishlari va amaliy hulqini boshqaradi. Boshqa tomondan, bu
tadqiqotlarning xarakteri va o‘tkazish usullari logistik boshqaruvning
tuzilishi va vazifalarini belgilaydi.
Hududiy marketing tadqiqotlari iqtisodiy faoliyatning xarajatli
ko‘rsatkichiga katta ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Ishlab chiqarish
faoliyatining navli va hajmli ixtisoslashuvi ular tomonidan belgilaniladi.
Marketing tadqiqotlari sotishlarning hajmi va taqsimlashning
tuzilmasini tanlashni belgilaydi. Mahsulotlar navlarining kengayishi
bazaviy modelni zamonaviylashtirish hisobiga sodir bo‘lishi mumkin. Bir
19
qator hollarda bunday zamonaviylashtirish faqat u yoki bu qo‘shimcha
elementlar (aksesuarlar)ni qo‘llash yo‘li bilan sodir bo‘lishi mumkin.
Bunda umumiy texnologik davri algebraik uzayishi shart emas, balki
ko‘pincha qisqaradi.
Marketing tadqiqotlari iste’molchiga ko‘rsatilayotgan buyurtmalar va
xizmatlarning shakllanishiga talabni belgilaydi. Bunday tahlilda yetkazib
berishning istalgan shoshilinchligi va shartnoma muddatlari bajarilishining
ishonchliligi hamda talabni darhol qanoatlantirishga qobiliyat kabi talablar
belgilanadi. Tashish vaqtini kamaytirish zarurati va buyurtmani bevosita
iste’molchiga kerakli joyda, kerakli vaqtda va talab qilingan miqdorda
topshirish imkoniyati shuning bilan izohlanadi. Bunday talablar tashqi
transportning tuzilishi, uning u yoki bu turidan foydalanish, transport
yo‘nalishlarini joylashtirishga jiddiy ravishda ta’sir ko‘rsatadi.
Mahsulotlarning hajmlari va navlari, ularning saqlash va iste’molchilarga
yetkazib berish usullarini tanlash masalalari bo‘yicha qarorlar qabul qilish
moliyaviy kreditlar olish sharoitlari, ularni to‘lash usullari va muddatlari
bilan
yaqindan
aloqadadir.
Marketing
tadqiqotlarining
natijalari
menejment va moliyaviy oqimlarni taqsimlash sohasidagi ayrim xulosalar
va qarorlarga olib keladi[15. 32-b]. Logistik tizim marketing tadqiqotlarini
butun iqtisodiy faoliyatni ushbu tadqiqotlar natijalarini amalga oshirish
yo‘nalishida tashkil qilish bilan kengaytiradi va to‘ldiradi ushbu faoliyatni
tashkil qilish moliyaviy oqimlarni tartibga solish va tegishli boshqaruv
ko‘rsatmalarini berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Yetkazib berish
tamoyillariga ko‘ra atrof bozor muhiti va iqtisodiy faoliyatning borishi
haqidagi joriy axborotlarning marketing tadqiqotlari asosida qabul
qilinadigan barcha boshqaruv qarorlari moddiy oqimlarga ta’sir qilishda
aks ettiriladi. Pirovardida yetkazib berish boshqaruv shunday tadbirda
ta’sirni amalga oshirishi va ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilishi
kerakki, kamroq xarajatlarda salohiyatli iste’molchilarni yaxshiroq
qanoatlantirsin va ularning doirasini kengaytirsin.
Do'stlaringiz bilan baham: |