3-mavzu. O`Zbek tilining leksik qatlamlari. Reja

O‘zlashgan qatlam.
Forscha-tojikcha so‘zlar. 
Fors-tojik tilidan so‘zlar tovush o‘zgarishlarisiz olingan. So‘z o‘rtasi 
va oxirida qo‘sh 
undoshlar keladi
, tarkibida 
no-, ba-, be-, ham- 
kabi old qo‘shimchalari bo‘ladi. 
Masalan: 
andisha, barg, bahor, daraxt, farzand, daromad, buromad, ozoda, noma’lum, 
bedarvoza, hamkasb.
Arabcha so‘zlar. 
Arab tilidan o‘zlashgan so‘zlarning ko‘pchiligi fan va 
dinga oid bo‘lib, asosiy qismi fors tili orqali kirgan. Masalan: 
adabiyot, kitob, oila, davlat, 
mehnat, 
muqaddas
, san’at, a’lo, mutolaa, doim, inshoot 
kabi. 
Ruscha-baynalmilal so‘zlar. 
Rus tili va u orqali g‘arb tillaridan o‘zlashgan so‘zlar 
fan-texnika
, 
siyosiy-iqtisodiy sohalarga oid. Bu so‘zlar ikki usulda: aynan va kalkalab olish bilan o‘zlashgan. 
Bunday so‘zlar o‘rtasida undoshlar yonma-yon keladi, so‘z oxirida qo‘sh 
undoshlar
, qorishiq 
tovushlar, old qo‘shimchalar ishlatiladi. Masalan: 
benzin, vokzal, stol, deputat, 
dialect, 
diagramma
, budjet, sentabr, metal, interaktiv 
kabi. 
Ijtimoiy-siyosiy leksika.

---

O‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi hamda mustaqillikka erishganligimiz munosabati 
bilan tilimizda qo‘llanilib kelayotgan ruscha va rus tili orqali kirib kelgan terminlarning anchasi 
har ikkala tildagi mos muqobillari bilan almashtirila boshlandi. Masalan, o‘zbek tilida qo‘llanib 
kelgan terminlar quyidagicha almashtiriladi: Abstrakt – mavhum, avtograf – dastxat, adaptatsiya 
– 
moslashish
, administratsiya – ma’muriyat, direktiva – ko‘rsatma, krizis – tanglik va b. 
Ijtimoiy-siyosiy terminlarning paydo bo‘lish tarixini qadimdan boshlashimiz zarur. Umumturkiy 
meros bo‘lmish O‘rxun-Enasoy va boshqa yodnomalarda o‘z ifodasini topgan qag‘an, budun, 
balыq (“shahar” ma’nosida), sab (“kengash” ma’nosida), bitikchi (“kotib” ma’nosida), alp 
(“qahramon” ma’nosida) kabi terminlar buning yaqqol misolidir. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi 
o‘zgarishlar, tabiiyki, o‘zining leksik qatlamlarida ham o‘z ifodasini topadi. Bu fikrimizni 
M.Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asaridagi quyidagi ijtimoiy-siyosiy terminlar misolida 
ham ko‘rish mumkin : and, buzun, baæ, boæun (“jamoa” ma’nosida), bachèg‘ (“ahd” 
ma’nosida), beg, æarlèg‘, boæ (“qabila” ma’nosida), æag‘è, bulg‘aq (“fitna” ma’nosida), æer 
(“mamalakat” ma’nosida) va hokazo 1. O‘sha davr ijtimoiy-siyosiy terminologiyasing 
muhim 
xususiyatlaridan biri shundaki
, ularning ba’zilari hozirgi kunda ham o‘zbek va 
qoraqalpoq hamda boshqa turkiy tillarda faol qo‘llanib kelinmoqda (el-el, boy-bay, ont-ant). 
H.Dadaboyevning dissertatsiya ishiga obyekt qilib olingan XI-XIV asrlar yozma yodgorliklari 
tilidagiqiyoslash uchun olingan ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminlardan bugungi kunda 
uyg‘ur tilida-348, qozoq tilida-220, qirg‘iz tilida-244, turk tilida-370, o‘zbek tilida esa-390 tasi 
ishlatilar ekan. 2. O‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy terminologiyasi, ayniqsa, XIX asrning ikkinchi 
yarmidan boshlab rus tilidan va yevropa tillaridan kirgan o‘zlashmalar hisobiga boyiy boshladi. 
Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi har qanday o‘zgarish uning terminologiyasida ham o‘z izini qoldiradi. 
Ijtimoiy-siyosiy terminologiya 
deganda siyosiy tuzum
, ijtimoiy va siyosiy guruhlar,