3-mavzu. O`Zbek tilining leksik qatlamlari. Reja

Ma'no 
ko`chishining 
nima 
asosda 
ro'yobga 
chiqishiga 
ko'ra 
metafora
, 
metonimiya, 
sinekdoxa
, vazifadoshlik singari turlari ma`lum
Tilning leksik qatlamlari 

---

Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibi (so‘z boyligi) o‘zbek tilining butun tarixiy taraqqiyoti 
davomida shakllangan hodisadir. Undagi so’zlarning paydo bo‘lish davri va kelib chiqish manbai 
ham har xildir. Umuman, har qanday til o‘z lug’at tarkibi va grammatik qurilishiga ega bo’ladi. 
Lekin xalqlar o’rtasidagi uzoq tarixiy davrlar mobaynida 
davom etadigan iqtisodiy
, siyosiy, 
madaniy aloqalar bu xalqlarning tillariga ham shubhasiz, o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. 
Natijada bir tilga 
xos fonetik
, leksik va boshqa elementlar ikkinchi bir tilga o‘tib o‘zlashib ketadi. Bunday o‘zaro 
ta’sir etish ayniqsa leksikada bo‘ladi. 
O‘zbek xalqi ham o‘z tarixining turli davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, madaniy, siyosiy 
aloqada bo‘lgan va bu xalqlarning tili o‘zbek tiliga ma’lum darajada o‘z ta’sirini qoldirgan. 
Xususan, boshqa tillardan o‘zbek tiliga ko‘plab so‘zlar o‘zlashganini shu ta’sir bilan izohlash 
mumkin. Natijada o‘zbek tili lug‘at tarkibida shu tilning o‘ziga xos leksik qatlam bilan birga 
o‘zlashgan qatlam ham yuzaga kelgan. 
O‘z qatlamga o‘zbek tilining o‘ziniki bo‘lgan, 
shuningdek
, turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan 
so‘zlar kiradi. O‘zbek tili lug‘at tarkibida turkey tillar uchun umimiy bo‘lgan so‘zlar anchagina 
qismni tashkil etadi. Bunday so‘zlar barcha so‘z turkumida bor. Masalan: 
tosh, tog‘, yer, bosh, 
suv, til, kishi, bola, men, sen, biz, siz, bu, shu,qora, qizil, sariq, yaxshi, yomon, erta, indin, ilgari 
va 
boshqalar. 
O‘zbek tilining bevosita o‘zininki bo‘lgan asosiy leksik qismini shu tilning taraqqiyoti jarayonida 
uning ichki imkoniyatlari, o‘ziga xos qonun-qoidalari asosida hosil etilgan yasama so‘zlar tashkil 
etadi. Bunda uch holat kuzatiladi: 
1.asli o‘zbekcha so‘zlardan shu tilga oid affikslar yordamida yasalgan so‘zlar: 
qatnashchi, 
terimchi, 
qotishma
, qo‘llanma, turg‘un, bolalarcha 
kabi; 
2.o‘zlashma so‘zlardan o‘zbek tili vositalari yordamida hosil qilingan so‘zlar; 
a)tojikcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: 
jangchi, mardlik, sabzavotchilk, do‘stlik, pulsiz, 
xastalanmoq; 
b) arabcha so‘zlardan yasalgan so‘zlar: 
rahbarlik, 
qimmatli
, ovqatlanmoq; 
v) 
ruscha-baynalmilal so‘zlardan yasalgan so‘zlar: 
sportchi,betonlamoq
; 
3.boshqa tillardan o‘tgan yasovchi vositalar yordamida o‘z va o‘zlashma so‘zlardan hosil 
qilingan so‘zlar: 
tilshunos, 
mehnatkash
, kitobxon, vagonsoz, ilmiy.