Homo economicus

Faoliyatni sosiologik jihatdan tavsiflash
qilmish, xatti-harakat, xulq-atvor 
tushunchalari yordamida amalga oshiriladi. Bu tasodifiy bir hol emas.. Jamiyat 
odamlar birgalikda amalga oshiradigan faoliyat shakllaridan biri hisoblanadi, shu 
sababli inson faoliyati doim ijtimoiy xususiyat kasb etadi, garchi o’z shaxsiy 
ehtiyojlari va egoistik tushuniladigan manfaatlar yo’lida amalga oshirilsa-da, 
boshqalarga qaratilgan bo’ladi. Qilmish – shaxs faolligi namoyon bo’lishining bir 
shakli bo’lib, uning ijtimoiy ahamiyatga molik natijalar uchun javobgarligini 
nazarda tutadi. Ayni holda mazkur natijalar shaxsning muayyan maqsadlari yoki 
mo’ljallari bilan belgilangan yoki belgilanmagani ahamiyatga ega bo’lmaydi. 
Xatti-harakat – shaxsning ma’naviy o’zlikni anglashi natijasi sanalgan ongli 
harakati (yoki harakatsizligi) bo’lib, unda mazkur shaxsning o’z-o’ziga va boshqa 
odamlarga, tabiatga va umuman jamiyatga bo’lgan munosabati aks etadi. 
1
Фалсафа қомусий луғат.Назаров Қ. таҳрири остида. –Т.: Шарқ, 2004. –Б. 186 
2
Форобий Фозил одамлар шаҳри. -Т.: А Қодирий номидаги нашриёт, 1993 –Б.55.

---

Shaxsning axloqiy mo’ljallari ro’yobga chiqadigan qilmishlar tizimi uning xulq-
atvorini tavsiflaydi. Xulq-atvor faoliyatning tashqi ko’rsatkichi hisoblanadi, shu 
sababli uning ichki mexanizmlari xulq-atvorda bilvosita namoyon bo’ladi va inson 
o’z faoliyatida amal qiladigan motivlarni doim ham namoyon etavermaydi.
Psixologiya
da faoliyatga mufassalroq tavsif berilgan bo’lib, u insonning 
dunyo bilan munosabatlari dinamik tizimi sifatida talqin qilinadi. Bunda subyektda 
ruhiy obraz yuzaga keladi va u obyektda mujassamlashadi. Sodda qilib aytganda, 
faoliyat insonning har qanday obyektga (dunyoga) shunday bir munosabatini aks 
ettiradiki, uning zamirida nafaqat obyekt (dunyo) haqidagi bilim, balki uni 
o’zgartirish natijasida inson nimaga erishishi mumkinligi haqidagi tasavvur ham 
yotadi. Psixologiyada bilim va maqsadning inson ehtiyojlari bilan belgilangan 
o’ziga xos chatishuvi faoliyat jarayonida obyektda gavdalanadigan obraz sifatida 
qaraladi. Shunday qilib, faoliyat subyektning borliqqa bo’lgan munosabatlarini 
ro’yobga chiqarish usuli hisoblanadi. Ammo faoliyatning o’zi insonning tashqi 
dunyoga bevosita munosabati bilan emas, balki uni anglab yetishi, ya’ni ruhiy 
motivlar, maqsadlar, vositalar (mehnat qurollari) bilan tavsiflanadi.