Homo economicus

Onglilik va maqsadga muvofiqlik
. Inson faoliyati oqilona, ongli va 
maqsadga muvofiq bo’ladi. «Oqilonalik – inson faoliyatining barcha turlariga 
amalda xos bo’lgan jihat»
17
, deb qayd etadi E.Kassirer. Oqilonalik insonning o’z 
15
Қаранг: Фихте И.Г. Назначение человека. – СПб.:2006. – С.81.
16
Бэкон Ф. Новый Органон. Афоризмы об истолковании природы и царства человека: Соч.: в 2 т. – М., 1978. 
Т. 2. –С. 12
17
Кассирер Э. Опыт о человеке: введение в философию человеческой культуры // Проблема человека в 
западной философии. – М., 1988. – С.28.

---

faoliyati maqsadlarini aqlga muvofiq tarzda belgilash va ularni erkin va ongli 
boshqarish qobiliyatini anglatadi. I.G.Fixte inson tabiat kabi zaruriyat taqozosiga 
ko’ra emas, balki ongli niyat bilan ish ko’rishini ta’kidlaydi. Ayni shu sababli 
tabiat va jamiyatni o’zgartirish insoniyatning ma’naviy burchidir
18
. 
Onglilik va maqsadga muvofiqlik – inson faoliyatini hayvonlar faolligidan 
farqlash imkonini beruvchi muhim xossalardir. Ammo ular «sof ko’rinish»da 
mavjud bo’lmaydi. Shu sababli onglilik va maqsadga muvofiqlikka zid bo’lgan 
xossalarni inson faoliyatining talqini doirasidan chiqarish o’rinli bo’lmaydi. 
Xususan, insonning barcha faoliyati ham ongli bo’ladimi, degan savol ustida 
mulohaza yuritib ko’raylik. Amalda faoliyat ayrim ko’nikmalar shakllanishini 
nazarda tutadi (kasbiy mahorat esa aksariyat ko’nikmalarni avtomatizm darajasiga 
ko’taradi); faoliyatda anglanmaydigan mayllar, mo’ljallar, tajriba, o’tmishda 
(aksariyat hollarda – bolalikda) olingan taassurotlar o’z ta’sirini ko’rsatadi. 
Faoliyat «onglilik – ongsizlik» qarama-qarshiligining birligidir, deb aytish uchun 
asoslar mavjud. Ziddiyatli vaziyatlar – mutlaqo ongsiz va ongga butunlay 
bo’ysungan faoliyatni hayotda juda kam uchraydigan muayyan abstraksiya 
sifatidagina tasavvur qilish mumkin. Shuningdek, ongga to’la bo’ysunadigan 
harakat ko’pincha samarasiz bo’ladi.
Onglilik faoliyatning maqsadga muvofiqligini belgilaydi, chunki maqsadni 
qo’yish o’z ehtiyojlarini hamda mavjud vaziyatni bu ehtiyojlarni qondirish sharti 
sifatida anglashni nazarda tutadi. Maqsadga muvofiq faoliyat oldindan 
mo’ljallangan muayyan natijaga qarab mo’ljal oladi. Entoni Giddens o’zining 
«Jamiyat tuzilishi» asarida inson faoliyati mo’ljallanmagan natijasining 
ahamiyatiga e’tiborni qaratadi. Ammo faoliyat maqsadsiz bo’lishi, ya’ni 
jarayonning o’ziga bo’lgan ehtiyojni qondirishga qaratilishi ham mumkin. Albatta, 
ongsiz faoliyat mantiqsizdir, chunki hyech qanday maqsadni ko’zlamaydi, lekin 
uning natijasi maqsadga muvofiq bo’lishi mumkin. Masalan, suzishni bilmagan, 
lekin suvda oyoq-qo’llari bilan tinimsiz harakat qilayotgan odam cho’kmaydi. 
Ammo har qanday maqsadsiz faoliyat ham ongsiz bo’lavermaydi (masalan, o’yin).