O‘zbekiston tarixi

2. O‘zbekiston tarixini o‘rganishning ilmiy-nazariy
va metodologik asoslari 
 
 
“Tarix” so‘zi aslida arabcha bo‘lib, o‘zbek tilida “voqealar haqida 
hikoya”, “o‘tmish haqida hikoya” ma’nolarini anglatadi. Lekin bu tarix 
faniga berilgan ta’rif emas. Tarix fani o‘tmishni o‘rganadi. Masalan, har bir 
sohaning, jumladan, texnika, tibbiyot, matematika, dehqonchilik kabi 
behisob sohalarning o‘z tarixi bor. Bu – tabiiy hol. Tarixga turli qarashlar 
ham mavjud, kimlardir tarixni fan emas, balki bo‘lib o‘tgan voqealarning 
sarhisobi, kimlardir uni buyuk o‘tmishdoshlarimizning faoliyati deb biladi va 
hokazo. Bu ularning vijdoniga, dunyoqarashiga havola. Bizga ko‘proq 
mashhur tarixchi, buyuk vatandoshimiz Amir Temurning faoliyatiga 
bag‘ishlangan “Zafarnoma”ning muallifi Sharafiddin Ali Yazdiyning tarixga 
munosabati yaqinroq tuyuladi. Uning ta’biricha, tarix fani mamlakat hamda 
davlatlar o‘tmishida yuz bergan holatlarning sabablarini o‘rganadi: qaysi 
tadbir va choralar tufayli mamlakatda osoyishtalik bo‘lganligini, qanday 
sharoitlarda mamlakat tanazzul, halokat yo‘liga tushib qolganligini, 
shuningdek uni bu yo‘ldan chiqarish, taraqqiyotga yo‘l ochish uchun qaysi 
ishlarni qilish yoki qilmaslik kerakligini ko‘rsatib beradi
1
.
Sharafiddin Ali Yazdiyning bu fikrlaridan kelib chiqib, O‘zbekiston 
tarixini biz, asosan, hududimizdagi ko‘p ming yillik ijtimoiy hayotni 
o‘rganadigan fan deb tushunamiz. Ana shu fikrga asoslanib, O‘zbekiston 
tarixi fanining mazmun doirasini belgilashga harakat qilamiz.
Bizningcha, O‘zbekiston tarixi fanining mazmuniga muayyan hududda 
hodisa va voqealarning yuzaga kelishi, rivojlanishi va inqirozga uchrash 
sabablari, turli siyosiy kuchlar, tabaqalar, sinflar, tarixiy shaxslar orasidagi 
munosabatlarning qonuniyatlarini tarixiylik nuqtai nazaridan o‘rganish 
kiradi. Shu bilan birga, bu fan o‘rganilgan qonuniyatlarga tayanib, 
O‘zbekiston Respublikasi doirasida rivojlangan demokratik huquqiy davlat 
qurish uchun o‘zining tarixiy tajribaga asoslangan ilmiy xulosalarini ishlab 
chiqadi.
O‘zbekiston tarixining o‘rganish obyektlariga siyosiy jarayonlar, milliy 
ozodlik harakatlari, ishlab chiqarish kuchlari, ilm-fan va madaniyatdagi 
o‘zgarishlar, ma’naviyatga aloqador bo‘lgan din, mafkura va turli g‘oyalar, 
buyuk shaxslar faoliyati hamda shu kabilar kiradi.
O‘zbekiston tarixini ilmiy asosda o‘rganish borasida, ayniqsa, 
respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng, salmoqli ishlar amalga 
1
Мўминов
 
И
.
Амир
Темурнинг
Ўрта
Осиё
тарихида
тутган
ўрни
ва
роли
. – 
Т
., 
1993. – 17-
б
.
7

---

oshirildi. Fanni o‘rganishning dolzarb muammolari, asosiy g‘oyalari 
Prezident I. Karimovning tarixchi olimlar bilan uchrashuv chog‘idagi nutqida 
belgilab berildi. Bu g‘oyalar O‘zbekiston tarixini o‘rganishning asosiy 
konsepsiyasini ishlab chiqishda o‘z aksini topdi. Bugungi kunda mazkur 
konsepsiyaning asosiy g‘oyalari shakllantirildi. Ular quyidagicha: 
– O‘zbekiston hududida tub aholi va uning ajdodlarining ko‘p ming yillar 
davomida o‘troq yashab kelganligi hamda mahalliy madaniyatning boy 
qadimiy ildizi va o‘tmishi bo‘lganligini qayd etish; 
– O‘zbekistonda davlatchilikning paydo bo‘lishi va o‘zbek xalqining 
shakllanishi jarayonida tub o‘troq dehqonchilik bilan shug‘ullangan 
aholining o‘rni hal qiluvchi omil ekanligini nazarda tutish. Bugungi o‘zbek 
xalqi tarixan shu zaminda yashagan xalq shajarasining davomi va shu yerda 
shakllangan turmush tarzi hamda madaniyatining vorisi ekanligining tan 
olinishi; 
– mil. av. III-II ming yilliklarda shakllangan sun’iy sug‘orishga 
asoslangan dehqonchilik xo‘jaligi, hunarmandchilik va mahsulot almashish 
O‘zbekistonda davlatchilikning kelib chiqishidagi asosiy omil ekanligini 
tushunish; 
– O‘zbekistonda davlatchilikning shakllanishi va rivojlanishi jarayonida 
tub aholining urf-odatlari, an’analari va ma’naviyati, azaliy ijtimoiylashuv 
birlashtiruvchi omil bo‘lganligining tan olinishi; 
– O‘zbekistonda ijtimoiy hayotning shakllanishi, butun O‘rta Osiyo 
miqyosidagi qadimiy madaniy, iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni qamrab 
olgan siyosiy-ijtimoiy hodisa sifatida talqin etilishi; 
– O‘zbekistonda ijtimoiy hayotning shakllanishi va rivojlanishi unga xos 
xususiyatlar va qonuniyatlarga, jahon sivilizatsiyasi rivoji, dunyo xalqlari 
tarixida muhim o‘ringa ega ekanligining qayd etilishi.
Agar konsepsiyaning mohiyatini chuqur talqin va idrok qiladigan bo‘lsak, 
bir qancha yangicha muammolar mavjud ekanligi ko‘rinib turibdi. Jumladan 
O‘zbekistondagi ijtimoiy hayotning o‘ziga xosligi, uning shakllanishida 
o‘troq o‘zbek aholisining yetakchi o‘rin tutganligi, o‘zbeklarning o‘zi esa shu 
yerda yashagan o‘troq xalqning qonuniy vorislari ekanligi kabi ilmiy 
asoslangan g‘oyalar shular jumlasidandir.
O‘zbekiston tarixi davrlarga bo‘lib o‘rganiladi. Bugungi kunda ular shartli 
ravishda quyidagi davrlarga bo‘linadi: 
1. Davlatchilikka o‘tish davri (mil. av. II ming yillikning o‘rtalari va 
ikkinchi yarmi).
2. Ilk davlat uyushmalari (mil. av. I ming yillikning birinchi yarmi).
3. Qadimgi davr ijtimoiy-siyosiy hayoti tarixi (mil. av. IV asrning oxiri – 
milodning IV asri).
4. Ilk o‘rta asr davlatchiligi tarixi (V–VIII asrlarning o‘rtalari).
5. Rivojlangan o‘rta asrlar davlatchiligi (IX–XIII asrlarning boshlari).
6. Amir Temur va Temuriylar davlati tarixi (XIV asrning ikkinchi yarmi – 
XVI asrning boshlari).
7. XVI–XIX asrlarning birinchi yarmi davlatchiligi tarixi.
8. O‘zbekiston XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrdagi 
mustamlakachilik davrida.
8

---

9. Mustaqil O‘zbekiston tarixi.
Ushbu davlatlashtirish bosqichlari muayyan kamchilikdan ham mustasno 
emas, lekin keltirgan bu usulimiz yetarli darajada o‘zini oqlamagan tarixiy 
jarayonlarni formatsion usulda tahlil qilishdan voz kechilganidan dalolat 
berib turibdi. Buni ilgarigiga nisbatan biroz bo‘lsa-da, olg‘a siljish deyish 
mumkin.
O‘zbekiston tarixi fani boshqa ijtimoiy fanlar kabi o‘zining muayyan 
qonun-qoidalariga ega. Ular umumiy va xususiy usullarga bo‘linadi. 
Umumiylariga, jumladan obyektivlik (holislik), tarixiylik qoidalarini keltirish 
mumkin. Tarixiy hodisalarni chuqurroq o‘rganish uchun xususiy usullar 
qo‘llanishi mumkin. Ularga, masalan, statistika, matematika, sotsiologik 
tadqiqot usullari kiradi. Bu usullar tarixiy hodisalarning miqdoriy va sifat 
o‘zgarishlarini tahlil qilish asosida chuqur tarixiy-ilmiy xulosalarni 
shakllantirishga yordam beradi. Ulardan qaysi birini qo‘llash tadqiqotchining 
o‘z oldiga qanday maqsad qo‘yganligi bilan belgilanadi.
Endi asosiy qoidalarni izohlab berishga harakat qilamiz.