A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

Mineral tuzlar va suv. 
Odam hayot faoliyatida yuqorida qayd etilgan 
oqsillar, yog‘lar, uglevodlardan tashqari temir, osh tuzi, yod, kalsiy, suv nihoyatda 
katta ahamiyatga ega. Bu moddalar tabiatda bir xil tarqalmagan. 
Kalsiy.
Agar oziqada kalsiy kam bo‘lsa, ichaklarda uni shimish tezlashadi. 
Kalsiy balansining bir maromda ushlab turish ultrabinafsha nurlarini ta‘siriga ham 
bog‘liq. Teri orqali ultrabinafsha nurlarni o‘zlashtirish D vitamin uchun xom-ashyo 
hisoblanadi. Ergosteral moddasiga yaqin moddani ko‘paytirishga olib keladi. Agar 
teri ultrabinafsha nurlar ta‘siridan holi bo‘lsa, u ruhiy kasallik paydo qiladi. U qora 
tanlilarda ko‘p uchraydi. Chunki terida melanin ko‘p bo‘lishi sababli ultrabinafsha 
nurlar teri osti qismiga kam o‘tadi. Kalsiy sut va pishloqda ko‘p bo‘ladi. Agar 
ozuqada kalsiy kam bo‘lsa, odamlar past bo‘yli suyaklari unchalik uzun bo‘lmagan 
tishlarining rivojlanishi ham orqada qoladi. Seylonda go‘sht, sut kam, uglevodlar 
ko‘p ozuqa bo‘masligi sababli odamlari past bo‘yli bo‘ladi. Agar o‘simliklarda kalsiy 
kam bo‘lsa, qo‘ylar ham past bo‘yli bo‘ladi. Lekin laplandiyaliklar, eskimoslar 
kalsiyni go‘sht bilan ko‘p olsa ham past bo‘ylidirlar.

---

161 
Temir.
Iste‘mol qilinadigan ozuqalarda temir moddasi yetarli bo‘lishi kerak. 
Temirga bo‘lgan ehtiyoj anemiya, bezgak, talassemiya, yoysimon anemiya 
kasalliklarida ko‘p bo‘ladi. Homila va bolalar ko‘krak suti bilan boqadigan ayollarda 
yilning ma‘lum faslida temir kam bo‘lishi kuzatilgan. 
Osh tuzi.
Osh tuziga ehtiyoj har kuni kuzatiladi. Issiq mintaqalarda 
yashovchi odamlarda natriy xlorid ter orqali ko‘p ajraladi. Shunga ko‘ra osh tuziga 
talab bunday joylarda bir muncha yuqori bo‘ladi. Iqlimga moslashish moboynida
natriy xlorid iste‘mol qilish bilan uni ter va siydik orqali ajralishi orasida muvozanat 
paydo bo‘lgan. Odam ovqatidagi tuz miqdorining kam yoki ko‘p bo‘lishiga tez 
moslashadi. Masalan Qashqadaryoning Kasbi rayoni suvlarida natriy xlorid ko‘p, 
ba‘zi buloq suvlarida uning miqdori kam. Afrikaning tropik rayonlarida yashovchi 
ba‘zi qabilalarda yevropaliklarga nisbatan qonda natriy xlorid kam. Lekin bu irqiy 
belgi sanalmaydi. Chunki tropiklarda yashovchi yevropaliklar qonida ham natriy 
xlorid kam bo‘ladi.
Tuz dengiz suvida ko‘p. Tuzni qidirib topish qadimgi qabilalarda 
alohidalanishning buzilishiga sababchi bo‘lgan. Hozir ham sahro va cho‘llarda 
bunday hayot kuzatiladi. 
Yod.
Odamning normal o‘sishi va rivojlanishi uchun yod juda zarur. Uning 
yetishmasligi qalqonsimon bez funksiyasining buzilishiga sababchi bo‘ladi. Bantu 
eskimos, yevropaliklar, osiyoliklarda, jumladan, O‘zbekistonda ham yod 
yetishmasligi bilan bog‘liq kasalliklar uchraydi. 
Vitaminlar.
Organizm ko‘p vitaminlarni sintez qila olmaydi. U tashqaridan 
qabul qilinadi. Shunga ko‘ra odam oziqasi hilma - xil bo‘lishi kerak. Avitaminoz 
hamma irqlarda uchraydi. Agar ozuqada chorva mahsulotlari yetishmasa, A va D 
vitamini bilan bog‘liq avitaminoz uchraydi. Bu vitaminlar sabzavotlarda ko‘p. 
Shunday mulohazani B va C vitaminiga nisbatan ham aytish mumkin. Agar ozuqa bir 
xil bo‘lsa, masalan, faqat donli o‘simliklardan iborat bo‘lsa, ularda yog‘ va oqsillar 
kam bo‘lsa, organizmda vitamin yetishmasligi ro‘y beradi. Masalan, makkajo‘xoridan 
iborat oziqani ko‘p iste‘mol qilish oqibatida nikotin qisman yetishmasa va pellarga 

---

162 
kasaligi paydo bo‘ladi. Ozuqada hayvon yog‘i va yangi sabzavotlar yetishmasa, D 
avitaminoz kasali paydo bo‘ladi.