A. T. G‘ofurov, I. T. Azimov, U. E. Raxmatov

 

---

149 
18§. Insoniyat va biosfera. Biosfera tarixidagi inqirozlar
. 
Tayanch iboralar va tushunchalar
: 
biosfera, insoniyat, noogenez, havoning 
ifloslanishi, chuchuk suv muammosi,dunyo okeani, tuproq, noosfera. 
Biosfera tirik organizmlar tarqalgan geologik qobiqdir. Biosfera xaqidagi 
dastlabki ma‘lumotlar Lamarkka tegishlidir. Biosfera tushunchasini birinchi bo‗lib 
avstriya olimi Zyuss 1875 yilda fanga kiritgan. Biosfera xaqidagi ta‘limotni 
Vernadskiy tomonidan yaratilgan. 
Biosfera tirik organizmlart yashaydigan, ular faoliyati natijasida tinmay 
o‗zgaradigan sayyoramiz qobig‗ining bir qismidir. 
Xozirgi zamon odami bundan 30-40 ming yil oldin paydo bo‗lgan. Shu 
vaqtdan boshlab biosfera evolyusiyasiga yangi omil antropogen omil ta‘sir eta 
boshladi. Dastlabki madaniyat odamlardi poleolit davridan boshlanib 20-30 ming 
yillar davom etgan. Bu muzlash davriga to‗g‗ri kelgan. O‗sha davrdagi odamlar 
jamoasini iqtisodiy asosi ovchilik bo‗lgan. Odamlarning turar joylaridan topilgan 
suyak qoldiqlari ovchilik juda rivojlanganligidan dalolat beradi. Bundan 10 - 13 
ming yillar oldin iqlimning birdaniga isishi kuzatilgan. Odamning iqtisodiy asosini 
yanada qiyinlashtiradi. Ko‗plab yirik hayvonlar nobud bo‗lib ketadi. Natijada 
bundan 9 - 10ming oldin dastlaki dehqonchilik va chorvachilik shakllana boshladi. 
Insoniyat jamiyatining paydo bo‗lishi bilan biosferaning noogenez bosqichi 
boshlandi. Bu davrda biosferaning evolyusiyasi insonning ongli mehnat faoliyati 
tasirida davom etadi. Noosfera tushunchasini 1927 yilda E.Leura tomonidan fanga 
kiritilgan. Vernadskiyning ta‘biriga ko‗ra noosfera – inson mehnati tufayli 
o‗zgargan biosferadir.
Odamning paydo bo‗lishi va sonini ortishi biosferaning kuchli o‗zgarishlariga 
sabab bo‗ldi. Hozirgi vaqtda insoniyat o‗z extiyoji uchun yer sharining ko‗p 
qismini va ko‗p miqdorda mineral resurslardan foydalanmoqda. 
Inson o‗z aql zakovati bilan bioferavda kechadigan biologik qonuniyatlarni 
to‗g‗ri tushinib olishga, biosferaning ekologik rivojlanishini idora qila olishga 
xarakat qilishi lozim. 

---

150 
XX asrning o‗rtalarida noogenika fani vujudga keldi. Bu fanning asosiy 
vazifasi – ilmiy texnika taraqqiyoti davrida kelib chiqqan inson va tabiat 
o‗rtasidagi o‗zaro munosabatlarni buzilishini tuzatishdir. 
Insonning kelajagini yaratish noogeneka fanining asosiy muammolaridan 
biridir. Tadqiqotchyailar fikriga ko‗ra insoniyat noosferaning imkoniyatlaridan 
to‗liq foydalangani yo‗q. 
Axoli sonining zichligi atrof muxitga sezilarli ta‘sir ko‗rsatadi. Insonning 
ishlab chiqarish vaoliyatini rivojlanishi biosferaga kuchli ta‘sir ko‗rsatib kelmoqda.