Tijorat banklari aktivlari va passivlarini boshqarish bu pul mablag’larini

18.1-rasm. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida sof foydaning 
brutto aktivlarga nisbatan darajasi
43
, foizda 
18.1-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklari sof 
foydasining brutto aktivlarga nisbatan darajasi past. Buning ustiga, 2016-2018 
yillarda ushbu ko’rsatkichning pasayish tendentsiyasi kuzatilgan. 
O’zbekiston Respsublikasi tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan 
amalga oshiriladigan investitsion operatsiyalarini rivojlanmaganligi ularning 
foydasini oshirishga to’sqinlik qilmoqda. 
43
Расм муаллифлар томонидан 
www.cbu.uz
 сайти маълумотлари асосида тузилган. 
1,4 
1,1 
0,9 
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
2016й. 
2017й. 
2018й. 
0,7 
0,9 
1,0 
1,1 
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
2015й. 
2016й. 
2017й. 
2018й. 

---

225 
18.2-rasm. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklari aktivlarining 
umumiy hajmida qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarning
salmog’i
44
, foizda 
18.2-rasm ma’lumotlaridan ko’rinadiki, respublikamiz tijorat banklari 
aktivlarining umumiy hajmida qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar juda 
kichik salmoqni egallaydi. Bu esa, tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan 
amalga oshiriladigan investitsion operatsiyalarining rivojlanmaganligidan dalolat 
beradi. 
18.2. Tijorat banklarining foydasini taqsimlash tartibi 
O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining foydasini taqsimlash Markaziy 
bank tomonidan tasdiqlangan ―Foyda va zararlar to’g’risida‖gi hisobotga (2-shakl) 
asosan quyidagicha amalga oshiriladi. 
1. Foizli daromadlar – Foizli xarajatlar = Sof foizli daromad 
2. Sof foizli daromad + Foizsiz daromadlar – Foizsiz xarajatlar = Sof 
daromad. 
3. Sof daromad – Operatsion xarajatlar – Kreditlar bo’yicha ehtimoliy 
yo’qotishlar zaxirasi = Coliq to’langunga qadar foyda. 
4. Soliq to’langunga qadar foyda – Foyda solig’i = Sof foyda. 
Tijorat banklarining sof foydasi darajasiga baho berish uchun ikkita 
ko’rsatkichdan keng foydalaniladi: 
1. Aktivlarning rentabelligi ko’rsatkichi. 
2. Kapitalning rentabelligi ko’rsatkichi. 
Aktivlarning rentabelligini aniqlash uchun sof foyda jami aktivlarga 
bo’linadi va olingan natija 100 foizga ko’paytiriladi. 
Kapitalning rentabelligini aniqlash uchun sof foyda bankning regulyativ 
kapitali summasiga bo’linadi va olingan natija 100 foizga ko’paytiriladi. 
44
Рассм муаллиф томонидан 
www.cbu.uz
 сайти маълумотлари асосида шакллантирилган. 

---

226 
Moliyaviy aktivlarning amortizatsiya qilinadigan qiymatini to’g’ri aniqlash 
va ularning qadrsizlanishini aniq baholash maqsadida samarali foiz stavkasi 
usulidan foydalanish tijorat banklari sof foydasining barqarorligini ta’minlashda 
muhim o’rin tutadi. 
Samarali foiz stavkasi shunday foiz stavkasiki, u moliyaviy instrument 
bo’yicha kutilayotgan davr mobaynidagi barcha pullik tushumlar va to’lovlarning 
hisoblangan summasini ularning dastlab tan olingan sof balans qiymatiga keltirish 
imkonini beradi (diskontlash yo’li bilan). 
Samarali foiz summasini stavkasini hisoblash uchun har bir tegishli hisobot 
davrida samarali foiz stavkasi aktiv yoki majburiyatning o’tgan hisobot davrining 
so’nggidagi amortizatsiyalangan qiymatiga ko’paytiriladi. Mazkur davr uchun 
hisoblangan samarali foiz bilan aktivning foizli kuponi o’rtasidagi farq summasi 
mazkur davrdagi amortizatsiya summasi hisoblanadi. 
Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga qoidalariga ko’ra, barcha 
moliyaviy majburiyatlar dastlabki tan olingandan so’ng samarali foiz stavkasini 
qo’llagan holda amortizatsiyalangan qiymat bo’yicha baholanishi kerak. Biroq, 
mazkur 
qoidalar 
quyidagi 
turdagi 
moliyaviy 
majburiyatlarga 
nisbatan 
qo’llanilmaydi: 
1. Adolatli qiymat bo’yicha baholanadigan moliyaviy majburiyatlar. 
Chunki, mazkur turdagi moliyaviy majburiyatlar shu davrdagi foyda yoki 
zarar tarkibida hisobga olinadi.
2. Moliyaviy aktivni uzatayotganda tan olinishi to’xtamaydigan holatda 
yuzaga keladigan moliyaviy majburiyatlar. 
3. Bozor stavkasidan past bo’lgan foiz stavkalarida beriladigan kreditlar 
berish bo’yicha bitimlar bo’yicha yuzaga keladigan moliyaviy majburiyatlar.