Donni saqlash va dastlabki ishlash texnologiyasi

Nnqlttnadi.
Un, yorma va om uxta-yem mahsulotlarini ham quruq holatda 
NitqlHsh 
yaxshi natijalarberadi. Chunki yuqori nam lik bu m ahsulotlar 
uchun jiddiy x av f tu g ‘diradi. N am lik ortishi bilan m ahsulotlarda 
Jlpalushish, m ikroorganizm lar faol rivojlanishi, achishi, m og ‘orlashi 
Vfl 
boshqa noxush holatlar yuzaga kelishi mumkin. 0 ‘zbekistonda 
saqlash 
rejimlaridan donni quruq holatda saqlash m aqsadga 
imivollqdir. 
Boshoqli ekinlar donlari uchun kritik nam lik 12-14% ni 
Idrthkll qiladi. 
Shu namlik dukkakli donlarga ham taalluqlidir.
Moyli ekinlar u ru g 'i 
esa bu nam lik yog‘ m iqdoriga 
b o g iiq . 
Yog* miqdori 
25-30% ni tashkil qilsa, kritik nam lik 10—15% b o ia d i. 
Agar 
y o g ' miqdori 
40-50% ni tashkil qilsa, kritik nam lik 6 -8 % ni 
tashkil kiladi.
Ttyribalar shuni 
k o ‘rsatadiki, yaxshi tozalangan zararlanm agan 
d o n parliyalarini 
elevatorlarda quruq holatda 2-3 yil, saqlash 
om bo rlard a esa 5 y ilg a c h a
saqlash mumkin.
Don m assasini sovuq holatda saqlash
Don m assasini 
sovuq holatda saqlashning aham iyati M DH 
tcrrltoriyasining 
o ‘rta geografik kengliklarida, shuningdek shimoliy 
luidlldlarida 
m uhim rol o ‘ynaydi.
23

---

Don 
Massasini sovuq holatda saqlash.
3-jadval
Don massasini 0-10 °C
0°Cdan past
da saqlash
hahoratda saqlash
D on m assasi, un, yorma va omuxta-yem m ahsulotlarini sovuq 
holda saqlash term oanabioz qonun-qoidalariga asoslangan. Bu 
usulda m ahsulotlar havo harorati pasaytirilgan m uhitda saqlanadi. 
H aroratning 
pasayishi 
m ikroorganizm lar 
faoliyatiga 
salbiy 
ta ’sir k o ‘rsatib, m ahsulot uyumidagi 
biokimyoviy va fiziologik 
jarayonlarning 
kechishini pasaytiradi yoki um um an to ‘xtatib 
q o ‘yadi. M ahsulot uyumini birinchi 
darajali sovutilgan holda 
saqlash deganda ham m a qatlam larda havoning harorati 10° С dan 
pastda b o ‘lishi tushuniladi. Ikkinchi darajasi sovutilgan havoda 
uyum lam ing ham m a qatlam lari 0°C dan past haroratda b o ‘ladi. 
Yaqin kunlargacha m ahsulotlarni sovuq holda saqlashda tabiiy 
havo harorati iqtisodiy jihatdan ijobiy baholanib kelgan. Hozirgi 
vaqtda sovutish uskunalaridan foydalanib, sun’iy sovutilgan havo 
q o ‘llanilmoqda. Bu esa m ahsulot uyumini tez sovutish im konini 
beradi.
N atijada m ikroorganizm lar faoliyati keskin chegaralanadi va 
m ahsulot isrofi kamayadi. Tabiiy sovuqlardan oqilona foydalanish 
saqlash jarayonining iqtisodiy sam aradorligini oshiradi. Buning 
uchun qishki sovuqlar tugab, yozgi issiq kunlar boshlanishi oldidan 
q o ‘shim cha tadbiriy choralar am alga oshiriladi. B uning uchun issiq 
kunlar boshlanishi bilan omborxona, eshik, oyna va sham ollatish 
m oslam ani zichlab yopish, tanishib o ‘tganim izdek yuqori harorat 
un va yorm ada salbiy holatlam i yuzaga keltirishi mumkin. 
Jum ladan yuqori haroratda m ikroorganizm lar tez rivojlanadi. U nda 
achchiqlanish, nordonlanish, o ‘z-o ‘zidan qizish holatlari kuzatiladi.
24

---

Don 
m a s s a s in i g e r m e t i k s a q la s h h o l a t l a r i
D on mussusini 
yuqori nam likda uzoq m uddatda saqlash uchun 
НйУО 1и'н1г1п1 
yo'qotish kerak b o ‘ladi. B uning uchun donni germetik 
ihnrttUUa tmqlashdan 
foydalaniladi. M ahsulotlarni havosiz m uhitda 
Mqlflmh, 
k o ‘proq 
don uyum ida q o ‘llaniladi. B u usulda saqlanganda 
dun orttliqlarida 
kislorodning y o ‘qligi sababli, nafas olish susayadi, 
m lkroorgunizm lar 
faoliyati to ‘xtaydi. K islorodga m uhtojlik sezgan 
kitlltt vu 
hasharotlam ing ham rivojlanishi uchun sharoit y o ‘qoladi. 
N atijada don 
uyumining isrofi keskin qisqaradi.
Kislorodsiz 
m uhitda nam lik tang (kritik) darajaga yetm asa 
don uyum ining 
yem -xashak (furaj) va texnologik sifatlari yaxshi 
M qlanlb qoladi. 
D onuyum larini saqlashda kislorodsiz muhitni hosil 
qllldhning quyidagi 
usullari mavjud:
* m ahsulot 
uyumidagi turli tirik organizm larning nafas olishi 
oqlbutida 
kislorodning sarflan ish iv ao ‘z-o‘zidan karbonat-angidrid 
gil/ini tabiiy 
to ‘planishiga olib kelish avtokonservatsiyalashuviga 
o llb kcludi;
-
don 
uyumiga 
azot, karbonat angidrid va boshqa maxsus 
gft/larni kiritish 
orqali; (karbonatangidirid o g ‘ir gaz hisoblanib, don 
orellqluridugi 
bo'shliqdan havoni m ajburiy siqib chiqarish orqali);
K M o ro d siz 
muhitni hosil qilishda k o ‘pincha ikki usuldan 
fbydalaniladi.
H ozirgi vaqtda 
k o ‘plab don uyum larini yer ostida kislorodsiz 
m uhitni hosil qilish yoMi 
bilan saqlash keng q o ‘llanilmoqda. Don 
m aeiaslnl barcha turlarini 
germ etik sharoitda saqlash m um kin 
(nonbop. 
u ru g 'lik k a
m o ‘ljallangan u rug ‘larni germ etik usulda 
l« q l« ih taqlqlanudi).
D uny on in g barcha m am lakatlarida 
don uyumining saqlanuv- 
e h in llg in i t a ’m inlashd a k o 'p g in a
q o ‘shim cha texnologik tadbirlar 
q o 'lla n ila d i. Bularga don uyum ini 
aralashm alardan tozalash va 
quritish, faol shamollatish, 
zararkunandalarga qarshi kurashish, 
kim yoviy konservalash, 
tezkor tadbir-choralar tizim iga rioya qilish 
vh h.k.lar kiradi.
25

---

Respublikam izda ham don uyum larini quruq v a sovutilgan ho­
latda saqlash usullari keng qo'Ilaniladi. Saqlashda quyidagilar q at’iy 
hisobga olinishi lozim:
- don uyum lari saqlanadigan joyning iqlim sharoitlari;
- don partiyasining qaysi m aqsadda saqlanayotganligi;
- don partiyasining sifati;
- qo ‘llanilayotgan u yoki bu tartiblar ham da texnologik 
tadbirlarning iqtisodiy samaradorligi.
Tajribalar shuni k o ‘rsatadiki, don uyumining saqlanuvchanligiga 
ta ’sir etuvchi barcha sharoitlarni hisobga olgan holda, u yoki bu 
tartibni qo ‘llash orqali eng yuqori texnologik sam aradorlikka va 
yuqori iqtisodiy k o ‘rsatkichlarga erishish mumkin. Saqlash tartiblari 
sistem atik ravishda qo'llanilganda esa yanada yuqoriroq natijalarga 
erishiladi.
Ekin m aydonlarining kengayib borishi ham da g ‘alla ekinlarini 
yalpi hosilning ortishi don mahulotlari tizim ini takom illashtirish 
va kengaytirishni taqazo etmoqda. Zero, yetishtirilgan mavjud 
hosilni sifatli saqlash v a qayta ishlash, shuningdek iste’molchilarga 
m untazam ravishda bekam i k o ‘st yetkazib berish don mahsulotlari 
tizim i oldidagi eng asosiy vazifadir. Shu bois respublikam izning 
к о ‘pgina viloyat va tum anlarida k o ‘plab zam onaviy om borlar va
qayta ishlash korxonalari bunyod etilmoqda.