Toshkent 2014 B. M. Azizov, I. A. Israilov, J. B. Xudoyqulov o

26-jadval 

---

2 0 0

---

GIPOTEZALARNI STATISTIK USULDA TEKSHIRISH 
Gipotezalarni tekshirishning statistik uslublari 
Gipotezalami statistik tekshirish - ilmiy tadqiqotlarda matematik statistika 
usullarining qo'llanishining asosiy masalalaridan biri hisoblanadi. O'rganilayotgan 
xodisalarning tasodifiy variatsiyasiga asoslangan holda statistik uslublar yoki 
gipotezalami tekshirish kriteriyalari - ayrim holarda ikkilanib to‟rgan sharoitlarda u 
yoki bu ishlanmalar ichida eng to'g'risini tanlash va to„g„ri qarorlar chiqarish 
imkonini beradi. Ular hardoim : variantlami taqsimlanishi to„g„risidagi 
masalalarda, variantlar o„rtachalari farqi masalasini aniqlashda , variantlami 
maskur majmuaga tegishliligini aniqlashda, chastotalami nazariy va xaqiqiy 
taqsimlanishi orasidagi mosligini aniqlashda qoMlaniladi. 
Gipotezalami amaliy tekshirish ko„pincha taqsimlanish qonunlari 
o'lchamlarini baholovchi, ya‟ni ma‟lum statistik gipotezalami tekshiruvchi statistik 
tavsiflami taqqoslashga tayanadi. 
Xullas, 
statistik gipoteza
deb - tanlamalar asosida tekshirilishi mumkin 
boMgan, tasodifiy oMchamlar o'rganilganda u yoki bu taqsimlanish qonunlari 
to„g„risidagi ilmiy tasowurga aytiladi. Ko„p xollarda kuzatishlarda xaqiqiy va 
nazariy ma‟lumotlar o'rtasida aniq farq bo„lmagan sharoitlarda gipotezani 
tekshirish uslublariga tayanib ish yuritiladi. Bu gipoteza 
nolinchi gipoteza
deb 
ataladi va 
N
0
bilan ifodalanadi. 
Agar N
0
ni tekshirish natijasida xaqiqiy va gipoteza qilingan ko'rsatkichlar 
nulga yaqinlashgan boMsa yoki ishonchlilik darajasida bo'lsa u holda nolinchi 
gipoteza rad etilmaydi, agar ma‟lumotlar belgilangan kriteriya chegarasidan yuqori 
bo'lsa, ular bizning gipoteza uchun mumkin emas, bunday hollarda N
0
rad etiladi. 
Nolinchi gipotezani qabul qilinishi mazkur kuzatishlar xaqiqiy va faraz qilingan 
yoki ikkita qator xaqiqiy taqsimlanish o'rtasida farq yo'qligini bildiradi, biroq 
bunday farqlar yo'qligini isbotlamaydi. Gipotezalaming tashlanishi empirik 
ma‟lumotlar N
0
ga to'g'ri kelmasligini, biroq boshqa altemativ gipoteza to'g'riligini 
anglatadi. 
Nolinchi gipotezaning xaqqoniyligi ma‟lum bir ahamiyatli-lik darajasi 
uchun statistik kriteriyalar tekshimvini hisoblash yo'li bilan tekshiriladi. 
Ahamiyatlilik darajasi tadqiqotlardaga aniq vazifalar bilan aniqlanadi; u 
nolinchi gipotezani inkor etib biz kay darajada xato qilishga tavakkal 
qilayotganimizni ko„rsatadi . Tajriba to„g„ri bo„lsa yoki 1 - toifadagi xatoliklarga 
yo„l qo‟yilganda ahamiyatlilik darajasi past, N
0
ni rad qilish extimoli shunchalik 
kam bo„ladi, biroq haqiqatda xato boMgan sharoitda N
0
inkor qilinmasa II-
toifadagi xatoliklami qilish extimoli ortib boradi.Ahamiyatlilik (muhimlik) darajasi 
noto„g„ri gipotezalar (II- toifadagi xatolar) qabul qilish bilan bogMiq tavakkal 

---

2 0 2
qilish darajasini oMchamaydi, balki I-darajadagi xatoliklarni idora qiladi. 
N
0
statistik gipotezalami tekshirish uchun ikki xildagi : 
parametrik 
va 
parametrik bo „lmagan
kriteriyalar ishlatiladi. 
Parametrik
kriteriya deb to„plamda belgilaming taqsim-lanishi ayrim 
maMum boMgan qonunlarga, masalan oddiy taqsimlanish qonuniga bo„y sungan 
tasavvurlarga asoslanadi. Bunday kriteriyalarga, jumladan, 
I 
va 
F
kriteriyalari 
kiradi, kaysiki ularning qoMlanishi taqsimlanish parametrlarini baholashni 
hisoblashni taMab etadi. 
Parametrik bo'lmagan
kriteriyalar deb - ulami qoMlanishida nomalum 
parametrlami taqsimlanishini baholashda va xatto belgilaming taqsimlanishi 
qonuniga ahamiyatiga ko„ra yaqinlashganda oldindan hisoblash taMab etilmaydi. 
Ular hatto taqsimlanish odatdagidan keskin farq qilgan xollarda ham qoMlaniladi. 
Boshqa tarafdan parametrik boMmagan kriteriyalar parametrik kriteriyalarga 
nisbatan samaradorligi past hisoblanadi va shuning uchun ulami faqat dastlabki 
tadqiqotlarda qoMlash mumkin.

---