O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

Integrallashgan axborot texnologiyalari. 
Hozirda turli xildagi axborot 
texnologiyalarini yagona kompyuter texnologiya kompleksiga birlashtirish 
tendentsiyasi kuzatilmoqda u integrallashgan axborot texnologiyalari deb 
yuritiladi.
Unda asosiy o'rinni egallovchi kommunikatsiya vositalari boshqaruv 
faoliyatini avtomatlashtirishda keng texnologik imkoniyatlami ta’minlabgina 
qolmay, balki lokal, ko'p darajali, taqsimlangan, global hisoblash tar­
moqlari, elektron pochta, integral xizmatning raqamli tarmoqlari kabi 
turli avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasi tarmoq variantlarini yaratish 
asosi ham hisoblanadi. Bular bari obyektlarning m a’lumotlarini uzatish, 
qayta ishlash, to'plash va saqlash, himoya qilish qurilmalari orqali hosil 
qilinadigan obyektlar majmuasining o'zaro mantiqsiz, kutilmagan alo- 
qalariga mo'ljallangan. Ushbu avtomatlashtirilgan axborot texnologiyasining 
tarmoq variantlari juda murakkab ma’lumotlami qayta ishlay oladigan, 
ekspluatatsiya imkoniyatlari deyarli cheklanmagan, integrallashmagan 
kompyuter tizimlarini namoyon etadi.
Ma’lumotlami qayta ishlashning integrallashgan kompyuter tizimlari 
murakkab axborot-texnologik va dasturiy kompleks sifatida loyihalashtiriladi. 
U ma’lumotlami taqdim etish va foydalanuvchilaming tizim komponentlari 
bilan o'zaro aloqalarining yagona usulini qo'llab-quwatlaydi, muta- 
xassislami ularning kasb ishida axborot va hisoblash ehtiyojini ta’minlaydi. 
Bunday tizimlar asosiy e’tibomi axborotni uzatish va qayta ishlash chog'ida
45

---

ularning himoyasiga qaratadi. Axborotni himoya qilishning apparat-dasturiy 
usuli nisbatan keng tarqalgan. Xususan, axborotni uzatish va manzil bo'yicha 
yetkazib berish, abonentlarning umumiy foydalanish tarmog'ida (telefon, 
telegraf) m a’lumotlarni shifrlash va uni ochish jarayonida axborotning 
saqlanib qolishiga kafolat beradigan xususiyatlari bo'yicha tanlangan aloqa 
tizimlaridan foydalanish shular jumlasiga kiradi. Albatta, bunda foyda­
lanuvchilar umumiy texnik vositalar, shifrlash algoritmlari va hokazolar 
borasida kelishib olishlari kerak.
Axborot almashinuvi va boshqaruvining tezkorligiga, xususan, ax­
borotni zudlik bilan qayta ishlashga nisbatan boigan talabning kuchayishi 
nafaqat lokal, shuningdek, bank, soliq, ta’minot, statistik boshqarishning 
ko‘p darajali va taqsimlangan tizimlarini yaratishga olib keldi. Ularning 
axborot ta’minotini avtomatlashtirilgan ma’lumotlar banki amalga oshiradi. 
Mazkur ma’lumotlar bankida tegishli ko‘p darajali iqtisodiy obyektlarning 
tashkiliy-funksional strukturasi axborot massivlarini mashinaviy yuritishni 
hisobga olgan holda tuziladi.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarida ushbu 
muammoni ma’lumotlami qayta ishlashning taqsimlangan tizimi hal etadi. 
Bunda u m a’lumotlar bazalarining turli darajalari o'rtasida axborot al­
mashinuvi uchun mo'ljallangan aloqa kanallaridan foydalanadi. Ma’­
lumotlar bazasini boshqarishning dasturiy vositalari murakkablashuvi 
hisobiga iqtisodiy hisob-kitob va boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish 
chog'ida tezlik oshadi, axborotni muhofaza qilish va uning haqqoniyligi 
ta’minlanadi. Tashkiliy boshqaruvning ko'p darajali taqsimlangan kom- 
pyuter-axborot tizimlarida axborot bilan tezkor ishlash muammosini ham, 
boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish paytidagi iqtisodiy 
ahvolni tahlil qilish muammosini ham bir xilda muvaffaqiyatli hal etish 
mumkin.
Horijiy mutahassislar axborot texnologiyalari rivojlanishining beshta 
asosiy tendentsiyalarini ajratib ko'rsatadi: