Toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti

mulohazalar  oʻtmishda  nafaqat  tazkiralarda,  balki  Forobiy,  Beruniy,  Ibn  Sino,  Bobur  kabi 

maʼnaviyatimizning  ulugʻ  namoyandalari  asarlarida  ham  keng  ifoda  etilganki,  bu  jihatdan  ularning 

sheʼr  va  shoirlik  masʼuliyati  haqidagi  qarashlari  adabiyotshunoslik,  adabiy  tanqid  ilmining  rivojiga 

sezilarli  taʼsir  etgan.  Masalan,  Forobiy  sheʼr  sanʼati  va  uning  vazifasini  shunday  belgilaydi:  “Bu 

sanʼat – biror maqsadni amalga oshirayotgan paytda, yoʻldan chiqib ketmaslikka yordam beruvchi va 

inson xayolini qogʻozda namoyon etuvchi sanʼatdir. Sheʼrning olti xili bor. Shundan uchtasi yaxshi va 

uchtasi 

yomondir. 

Yaxshilardan 

biri 

shuki, 

uning 

yordamida 

inson 

aqliy 

quvvatini 

mukammallashtiradi,  saodatga  olib  boruvchi  fikri  oydinlashadi,  yaxshi  ishlarga,  fazilatli  boʻlishga 

ilhomlanadi,  xasislik,  yomon  va  qabih  ishlardan  saqlanadi.  Ikkinchi  yaxshi  xili  kishining  ruhiy 

sezgilarini  yuksaltiradi,  haddan  tashqari  ehtiyotkorlikdan  xoli  qiladi,  izzat-nafsni  saqlaydi, 

gʻazablanishdan,  yomon  ishlardan  ehtiyot  qilishga  yordam  beradi.  Uchinchisi  kishini  zaiflikdan 

saqlaydi, uning nafsini, hirsini tiyadi, gʻamdan xalos qiladi, yomonlik oldida ana shu yuqorida qayd 

qilingan ijobiy xislatlarni namoyon etishga yordam beradi”. 

Oʻzbekistonda  adabiy-tanqidiy  qarashlar  va  adabiyotshunoslik  ilmining  rivoji  XIX  asrning 

ikkinchi  yarmidan  yangicha  tamoyillar  kasb  eta  boshladi.  Taniqli  adabiyotshunos  olim  Baxtiyor 

Nazarovning taʼkidlashicha, XIX asrning ikkinchi yarmidagi oʻzbek matbuotiga, xususan, “Turkiston 

viloyatining gazeti”ga nazar tashlansa, bugungi tushunchamizga oʻxshash xususiyatlarga ega boʻlgan 

adabiy-tanqidiy  maqolalarga  duch  kelish  mumkin  va,  aynan,  oʻsha  davrdan  boshlab  tom  maʼnodagi 

malakali tanqidchilikka asos solindi. 

XX  asr  shoʻro  tanqidchiligi  esa  adabiy  jarayon  va  yozuvchi  erkiga  zoʻrakilik  bilan  taʼsir 

oʻtkazishga  moslashgan  edi.  Bu  hol  xatolarni  keltirib  chiqardi.  Lekin  kommunistik  mafkuraviylik  va 

davr siyosatidan qatʼi nazar, adabiy tanqidning bosib oʻtgan ogʻir yoʻlida maʼlum ijodiy samaralar, 

jumladan,  badiiy  mahorat,  ijodiy  oʻziga  xoslikning  xususiyatlarini  ochib  bergan  tadqiqotlar  yuzaga 

keldiki, ularni bugungi kunda har tomonlama oʻrganish muhim ahamiyatga ega. Masalan oltmishinchi 

yillardan  boshlab,  adabiy  tanqidchilikda  yozuvchining  hayotiy  voqealarning  falsafiy  mohiyatini 

chuqur  tushunishiga  va  istiqbolni  koʻrishiga  yordam  beradigan  dolzarb  maqolalar  yuzaga  keldi. 

Tanqidchilikdagi  bir  qolipli  qarashlar  va  sunʼiylikdan  bar  qadar  voz  kechildi.  Badiiy  asarni  sanʼat 

hodisasi tarzida tahlil qilishga, yaʼni, koʻproq badiiy-estetik masalalarga eʼtibor berildi. Izzat Sulton, 

Homil  Yoqubov,  Vohid  Zohidov,  Gʻulom  Karimov,  Matyoqub  Qoʻshjonov,  Aziz  Qayumov,  Ozod 

Sharafiddinov,  Laziz  Qayumov,  Salohiddin  Mamajonov,  Umarali  Normatov,  Ibrohim  Gʻafurov, 

---

Nuriddin Shukurov, Sobir Mirvaliyev, Baxtiyor Nazarov, Norboy Xudoyberganov singari tanqidchilar 

adabiy  jarayonda  yuz  berayotgan  hodisa  va  oʻzgarishlarni  oʻzlarining  maqolalari  hamda  ilmiy