Toshkent viloyati Chirchiq Davlat Pedagogika Instituti

5. Tanqidchi uslubi va mahorat muammosi 

Haqiqiy oʻtmishimizni chuqur bilish, milliy iftixor tuygʻularini oʻstirish asosida, oʻzligimizni 

yanada  teran  anglash  uchun  adabiy  tanqidchilik haqida  bahs  yuritish  muhim  ahamiyatga  ega.  Zero, 

adabiy  tanqid  jamiyat  va  adabiyot  hodisalarini  haqqoniy  baholash  orqali  xalqning  maʼnaviy 

saviyasini  yuksaltirish,  estetik  didini  tarbiyalab,  komil  insonni  shakllantirishdek  ezgu  ishga  katta 

yordam beradi. Milliy istiqlol mafkurasi va hozirgi kunda kechayotgan shiddatli hayotiy oʻzgarishlar 

jarayoni  ham  oʻzbek  adabiy  tanqidchiligi  bosib  oʻtgan  tarixiy  yoʻlga  ilmiy  jihatdan  haqqoniy  baho 

berish  va  teran  yoritishni  taqozo  etadi.  Yangilanayotgan  davr  muammolari  adabiy  tanqid  oldiga 

muhim vazifalar, qator maʼnaviy talablarni qoʻymokda. Shuning uchun ham milliy iftixor tuygʻularini 

oʻstirish, mustaqillik ruhini chuqur anglash uchun jamiyat taraqqiyoti va adabiy jarayon haqida ilmiy 

---

bahs yurituvchi adabiy tanqid xususida soʻzlash, uning bosib oʻtgan yoʻli, shoʻro davrida duch kelgan 

muammo, tazyiqlarni tahlil etish va ulardan zarur saboqlar chiqarish muhim ahamiyat kasb etadi. 

Maʼlumki, adabiy tanqidning paydo boʻlishi va rivojlanishida, avvalo, kitobxonning ijtimoiy 

estetik  ehtiyojlari  yetakchi  ahamiyatga  ega  boʻlgan.  Chunki  biror-bir  badiiy  asarni  oʻqib  chiqqan 

savodxon  oʻquvchida  oʻz  fikr-mulohazalarini  bayon  etish,  qolaversa,  muallif  bilan  fikrlashish  istagi 

paydo  boʻladi.  Ana  shu  maʼnaviy  ehtiyoj  davrlar  oʻtishi  bilan  adabiy  tanqidchilikning  yuzaga 

kelishiga,  maxsus  fan  sifatida  shakllanishiga  sharoit  tugʻdirgan.  Adabiy-tanqidiy  asarlarda  badiiy 

asarning  yutuq  va  kamchiliklari,  ijodkorning  badiiy  mahorati  haqida  ilmiy  mulohaza  yuritilibgina 

qolmasdan, muayyan bir jamiyatning ijtimoiy manfaatlari ham aks etgan boʻladi va, umuman, bu soha 

qadimdan  falsafa,  estetika,  etika  fanlari  bilan  uzviy  aloqadorlikda  rivojlanib  kelgan.  Shuning  uchun 

ham  Epikur  va  Aristotel  zamonidan  boshlab,  adabiy  tanqidchiga  faylasuf,  tarixchi  –  siyosatshunos, 

huquqshunos,  ruhshunos  sifatida  ham  qarab  kelingan.  Xullas,  tarixiy-adabiy  manbalar 

“adabiyotshunoslik”,  “adabiy  tanqid”,  “tanqidchi”  atamalari,  jahon  adabiyoti  va  ilmiy  tafakkuri 

taraqqiyotida  koʻp  yillik  tarixga  ega.  Agar  oʻzbek  adabiyoti  tarixiga  nazar  tashlasak,  yigirmanchi 

asrgacha  boʻlgan  davrlarda  adabiyotshunoslik  va  adabiy-tanqidiy  qarashlar  zamonaviy 

tanqidchilikdan  farqli  tarzda  mavjud  boʻlganini  kuzatish  mumkin.  Oʻtmishda  adabiyotshunoslik  va 

adabiy  tanqid  fan  sifatida  mustaqil  bir  yoʻnalishda  boʻlmagan.  Shunday  esa-da,  bu  soha  qadim-

qadimdan  boshlab  sheʼriy  shaklda  tazkiralardan,  adabiyotshunoslikka  oid  baʼzi  bir  risolalardan, 

tarixiy-badiiy  yodnomalardan  oʻrin  olib,  rivojlanib  kelgan.  Ayniqsa,  sheʼr  va  sheʼriyat  ilmiga  oid 

risolalar  hamda  tazkiralardagi  adabiy-tanqidiy  tafakkurga  oid  turli  xil  fikr  va  qarashlar  mumtoz 

adabiyot taraqqiyotida muhim oʻrin tutgan. 

Taʼkidlash joizki, Sharqda Navoiygacha va undan keyin ham adabiyotshunoslik bobida koʻp 

xayrli  ishlar  qilinib,  bir  talay  asarlar  yozilgan.  Sheʼriyat  nazariyasi  va  tanqidchiligiga  oid  fikr-