Navoiy Davlat Konchilik institute ―Konchilik‖ fakulteti

Deflyatsiya. Shamol faqat tekis  yerlardagi  jinslarni uchiribgina  qolmasdan, barcha o‘nqir-cho‘nqirlarga, 

qoya  toshlarning  xamma  kamarlariga  kirib  borib,  yemirilgan  mayda  jinslarni  xam  uchirib  ketadi.  Bu  xodisa 

deflyatsiya deyiladi. Deflyatsiya xarakati tog‘ jinslari qatlamlarining (ayniqsa gorizontal xolda yotganini) yon 

tomonlarini silliqlaydi, yemirib donalarga ajratib uchiradi, natijada xar xil shakllar: minorasimon, stol, ustun, 

qurbaqa sallasiga uxshash shakllar hosil bo‘ladi. Deflyatsiya jarayoni natijasida yuqorida aytib o‘tilgan jinslar 

yemiriladi,  mayda  donachalarni  shamol  uchirib  ketadi  va  u  joylarda  xar  xil  shakllar  hosil  bo‘ladi.  Yer 

yuzasiga  yaqin  joylardagi  bo‘sh  jinslarni  shamol  uchirib  ketadi,  uning  o‘rnida  xovuzsimon  relyef  hosil 

bo‘ladi.  Bunday  joylar  eol  qozoni  deb  ataladi.  Bunday  chuqurliklarda  yog‘inlarning  to‘planishidan  vaqtli 

ko‘lchalar  yoki  botqoqliklar  hosil  bo‘lishi  mumkin.  Ko‘pincha  cho‘llarda  bunday  joylarda  loyqa  to‘planib, 

yozda qurib qolib yorilib-yorilib ketadi va bu yerlar taqir deb ataladi.  

Korroziya.  Korroziya  so‘zi  lotincha  bo‘lib  silliqlash,  o‘yish,  tekislash  demakdir.  Shamol  qum 

donachalarini  uchirsa,  qattiq  tog‘  jinslariga  uriladi  va  ularni  shamolga  qarshi  tomonini  qiradi,  o‘yadi, 

silliqlaydi.  Shamoning  ana  shu  bajargan  geologik  ishiga  karroziya  deyiladi.  Shamol  olib  borayotgan  qum 

odatda yer yuzasidan 2-3m balandda uchadi; shuning uchun korroziya qoya toshlarini tagini eng ko‘p o‘yadi;  

Shamol  qum  donachalarini  tuxtovsiz  qattiq  kuch  bilan  tog‘  jinslariga  urishi  natijasida  ularda  1,5-2m 

keladigan  chuqurchalar  hosil  bo‘ladi.  Shamol  yumshoq  jinslar  orasidagi  toshlarni  ochib,  tozalab  ketadi. 

Karroziya  qattiq  cho‘kindi  jinslarni  uyib,  kichik-kichik  chuqurlar  hosil  qiladi;  ba'zan  bunday  jinslar  juda 

jimjimador bo‘lib qoladi. Cho‘llarda shamolning ta'siri natijasida qumtepaliklar ya'ni barxanlar hosil bo‘ladi. 

Barxnlarning  balandligi  2m  dan  30m  gacha,  ba'zan  50-100m  gacha  yetishi  mumkin.  Barxanlar  siljib  turadi, 

masalan 1  yilda o‘rta xisobda 2-10m  gacha, ba'zi xollarda 100- 150 m  gacha siljiydi. Dengiz,  ko‘l  va daryo 

soxillariga to‘lqin chiqarib tashlagan qumlarni shamol uchirib, quriqlik ichkarisiga olib ketishi va soxil buylab 

yotqizishi  mumkin.  Dengiz  yoki  daryo  buyidagi  qumtepaliklar  dyunalar  deyiladi.  Dyunalarning  balandligi 

20-25m gacha , ba'zan katta dengiz soxilida 20m gacha yetishi mumkin. Ular  ham siljib, bir yil ichida 100m 

dan 200m gacha yo‘l bosishi mumkin. 

Shamol  keltirgan  yotqiziqlar  eol  yotqiziqlar  deyiladi.  Eol  yotkiziklari  o‘z  xususiyati  va  shakli  bilan 

boshqa  yotqiziqlardan  farq  qiladi.  Eol  yotqiziqlariga  qumdan  tashqari,  tabiatda  keng  tarqalgan  lyoss  (soz 

tuproq) xam kiradi.