Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникациялар давлат қумитаси тошкент ахборот технологиялари университети

5-БОБ. “Фавқулодда вазиятларда иқтисодиёт объектларида 
қутқариш ва кечиктириб бўлмайдиган ишларни ташкил этиш ва олиб 
бориш” 
 
Қутқариш ва кечиктириб бўлмайдиган ишларнинг мақсади, мазмуни 
ва бу ишларга жалб этиладиган куч ва воситалар. 

---

137 
Инсоният XXIасрга келиб она сайёрада табиий жараёнлар ниҳоятда 
кескинлашишига гувоҳ бўлмоқда. Бу ҳолни нафақат аҳён-аҳёнда содир 
бўлаётган зилзилар, балки сел, кўчки ва бошқа турдаги табиий офатларнинг 
кўпайиб бораётгани билан изоҳлаш мумкин. Табиий жараёнларнинг 
кескинлашиуви натижасида баъзи одамлар кутилмаган хавф-хатарларга дуч 
келмоқдалар. Фавқулодда вазиятларда уларнинг олдини олиш ва ҳаракат 
қилиш давлат тизимининг яратилиш моҳияти республикамиз ҳудудларида 
содир бўлиши мумкин бўлган табиий ва техноген хусусиятли фавқулодда 
вазиятларнинг содир бўлиш эҳтимоли юқори эканлигидадир. Ҳар қанча 
олдини олинишига қарамасдан фавқулодда вазиятлар содир бўлиб турар 
экан, уларни бартараф этиш учун маълум куч ва воситалар зарур бўлади. 
Фавқулодда вазиятлар оқибатларини бартараф этишда, содир бўлган 
фавқулодда вазиятнинг тури, хусусиятига мувофиқ махсус кучлар жалб 
қилинади. Бундай вазиятларда фавқулодда вазиятнинг вақти, қамраб олган 
ҳудуди, аҳоли пункти ва бошқа хусусиятларига алоҳида эътибор берилиб, 
зудлик билан ишга киришилади.
Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлиги олдига 
табиий офатлар ва бошқа фалокатлардан республика аҳолисини ва 
ҳудудларини муҳофаза қилиш борасида талай вазифалар қўйилган. Вазирлик 
тизимидаги барча куч ва воситалар ана шу вазиятларнинг олдини олиш, 
содир бўлганда қутқариш ва кечиктириб бўлмайдиган тадбирларни олиб 
бориш ишларига йўналтирилган. 
Тез ҳаракат қилиш республика кўп тармоқли (ТҲҚРКТМ) Ўзбекистон 
Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг тўғридан-тўғри 
бўйсинувчи таркибий тузилмаси ҳисобланади. 
ТҲҚРКТМ 1989 йилда ташкил қилинган бўлиб, Ўзбекистон 
Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қошидаги Фавқулодда вазиятлар 
комиссиясига қарашли бўлган. 1996 йил март ойидан Фавқулодда вазиятлар 
вазирлигининг ажралмас бўғини ҳисобланиб келмоқда. 
1996 йилда Фавқулодда вазиятлар вазирлиги ташкил этилгандан сўнг, 
ТҲҚРКТМ тарихида янги босқич, янги саҳифалар очилди. Ўша кезларда ўз 
таркибиги атиги 40 нафар қутқарувчини олган марказ, ҳозирги кунга келиб 
100 дан ортиқ малакали, кўп тоифали қутқарувчиларни, ўнлаб замонавий, 
юқори техника савиясига эга бўлган махсус автотехникаларни ва замонавий 
ўқув моддий базасини жипслаштирган. 
ТҲҚРКТМнинг асосий вазифалари республикамизнинг ҳудудларида 
юзага келган авариялар, талофат, табиий ва техноген тусдаги фавқулодда 
вазиятлар оқибатларнини бартараф этишда кечиктириб бўлмайдиган чора-
тадбирларни амалга ошириш, уларда аврия-қутқарув, қидирув-қутқарув 
ишларини самарали ва тезкорлик билан олиб бориш, куч ва воситаларни 
доимий жанговор ҳолатини таъминлаш, фавқулодда вазиятлар юзага 
келганда ёки бундай хавф мавжуд бўлганда вазирлик, идора, махсус 
хизматлар, ёнғин хавфсизлиги, тез тиббий ёрдам хизматлари билан 
ҳамкорликда хизмат қилишдан иборат. Бундан ташқари, марказнинг 
фаолияти республика ҳудудидаги террористик-қупорувчилик хуружлари 

---

138 
натижасида ўта муҳим ва тоифаланган, кимёвий, ёнғин ва портлаш хавфи 
мавжуд бўлган объектларда ҳамда жамоат масканларида, тоғли шароит 
ҳудудларида фавқулодда вазиятларни бартараф этиш, жабрланганларга 
биринчи тиббий ёрдам кўрсатишдан иборат. 
ТҲҚРКТМнинг яна бир асосий бўғинларидан бири-сувда қутқарув 
гуруҳи бўлиб, гуруҳ 18 нафар тоифали ғаввосларни ўз ичига олган. 
Вазирликнинг кинология хизмати ҳам мавжуд бўлиб, унда табиий 
турдаги фавқулодда вазиятлар (асосан зилзила) оқибатида уюмлар остида 
қолиб кетганларни қидириб топиш ишларини янада жонлантириш мақсадида 
махсус хизмат итлари тайёрланмоқда. 
Бундан ташқари, илғор халқаро тажрибани ҳаётга жорий қила бориб, 
Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маҳаллий 
бюджети ҳисобидан “Қутқарув хизмати” ташкил этилди. Бундай хизматлар 
Тошкент вилоятининг Чирчиқ ва Ангрен шаҳарларида ҳам фаолият кўрсатиб 
келмоқда. 
Фавқулодда вазиятлар вазирлиги тизимидаги қутқарувчилар чет 
мамлакатларда содир бўлаётган оламшумул табиий офатларда ҳам 
жабрланганларга ўзларининг малакали ёрдамини кўрсатиб келмоқда. 
Масалан, 1999 йилнинг 17 августида Туркияда Измир ва Адапазари 
вилоятларида ҳамда 2001 йил Ҳиндистоннинг Гужарат штатида рўй берган 
кучли ер силкинишларида, 2001 йилда Украинанинг Капаторти туманларида 
кучли жала ва ёмғир, кескин қор эриши натижасида юз берган тошқинда, 
шунингдек Тожикистон Республикасининг Қайроққум бекатида темир йўл 
фалокати туфайли содир бўлган кучли аварияда жабрланганларни 
қутқаришда иштирок этишиб, ўзларининг маҳоратларини намойиш 
қилдилар.
2004 йил 22 март кунидан бошлаб Фавқулодда вазиятлар вазирлиги 
тизимидаги Тошкент шаҳри бошқармасида қутқарув хизмати ташкил топиб, 
табиий офатларда, аварияларда ва турли хил кўринишдаги фавқулодда 
вазиятларда жабрланганларга малакали ёрдам кўрсатиб келмоқда. 
Дастлабки йилларда аҳоли учун Қутқарув хизмати янгилик бўлганлиги 
сабабли йил мобайнида кам мурожаат тушган бўлса, вақт ўтиши билан 
аҳолининг Қутқарув хизматининг беминнат хизматига мурожаатлари сони 
ўсиши ва натижада содир бўлиши мумкин бўлган ҳалокатли ҳодисаларнинг 
олди олинаётганлиги қувонарли ҳолдир. Ўтган 2006 йил мобайнида Қутқарув 
хизмати (050) телефони орқали мурожаатлари таҳлилига ўтсак, маслаҳат 
сўраб шаҳар аҳолиси, меҳмонлари ҳамда ташкилотлар ва муассасалардан 
201900 дан ортиқ мурожаатлар келиб тушган. Қайд этилган мурожаатлардан 
2334 тасида инсонлар ҳаёти учун хавфли бўлган ва йирик миқёсдаги 
фавқулодда вазиятларга олиб келиши мумкин бўлган чақирувларга биноан 
Қутқарув хизмати қутқарувчилари, мутахассислари ва бошқарма офицерлари 
зудлик билан воқеа жойларига чиқиб, экстремал вазиятга тушиб қолган 
инсонларга керакли техник ва тиббий ёрдам кўрсатишган.
Тинчлик ва уруш даврида фавқулотда вазиятлар ўчоқларида қутқариш 
ва бошқа кечиктириб бўлмайдиган ишларни ўтказиш фуқаро муҳофазаси 

---

139 
тузилмаларининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Қутқариш ва 
бошка кечиктириб бўлмайдиган ишлар қуйидаги мақсадларда ўтказилади. 
1. Одамларни қутқариш ва шикастланганларга тиббий ёрдам кўрсатиш. 
2. Ёнғинлар, фалокатларнинг кенгайишига йўл қўймаслик ва коммунал 
энергетика ҳамда технология тармоқларидаги бузилган жойларни бартараф 
этиш. 
3. 
Иқтисодиёт 
объектларда 
бундан 
кейинги 
бўладиган 
тиклаш ишларини ўтказиш учун шароитлар яратиш. 
Қуткариш ишларининг мазмуни: 
-тузилмаларнинг ҳаракат йўналишлари ва иш участкаларини қидириш; 
-тадбирларни амалга ошириш участкаларида ва уларга ўтиш йўлларида 
ёнғиннинг кенгайишини олдини олиш ва уни ўчириш; 
-буюмлар, қулаган ва ёнаётган биноларда, газ ва тутун босган 
хоналардан шикастланганларни қидириш ва олиб чиқиш; 
-бузилган, шикастланган, устини уюмлар босиб қолган иншоотларни 
очиш ва улардаги одамларни қуткариш; 
-шакастланганларга биринчи тиббий ёрдам кўрсатиш, уларни даволаш 
муассасаларига олиб бориш;
- одамларни кучли таъсир этувчи заҳарли модда (КТЗМ) билан 
зарарланган хавфли жойлардан, сув босадиган зоналардан хавфсиз жойларга 
олиб чиқиш. 
Фавқулодда вазиятлар оқибатларини бекамикўст бартарф этиш 
мақсадида ҳамда қутқариш тадбирларини механизациялаш учун махсус 
техника, объектларда мавжуд бўлган техника, шунингдек ёнғинга қарши 
махсус техникалардан кенг кўламда фойдаланилади.