Ўзбекистон республикаси алоқА, ахборотлаштириш ва телекоммуникациялар давлат қумитаси тошкент ахборот технологиялари университети

Радиацияга қарши панажойлар, уларнинг ички 
жиҳозланиши. 
Радиацияга қарши панажойлар радиоактив (ифлосланиш) заҳарланишига 
одамларни ион ҳосил қилувчи нурланишдан муҳофаза қилади. Бундан 
ташқари тўлқин зарбаси, ёриқлик нурлари, оқиб кирувчи радиация, нейтрон 
оқими, тери ва кийимга радиоактив моддалар тушиши, заҳарли модда, 
бактериал воситалардан муҳофаза қилади. Кўп қаватли биноларнинг 

---

113 
ертўлаларида радиациядан сақланиш учун махсус жой тайёрлаш мумкин. 
Муҳофазаловчи 
пана 
жойларни 
тайёрлашда 
йиғма 
темир-бетон 
воситаларидан, ғишт, ёғоч материаллар ҳамда тошдан фойдаланса бўлади. 
Радиациядан сақлашда деворлари муҳофазалаш хусусиятига эга бўлган 
ертўлалар, полиз маҳсулотлари сақланадиган омборлар ва ер устидаги 
бинолардан фойдаланиш мумкин. Барча эшик, деразалар ва бошқа радиация 
кириши мумкин бўлган тешик (мўри)лар кигиз ёки юмшоқ газлама билан 
зичлаб ёпилади. Рана жой (30 нафар одамга мўлжалланган бўлса) табиий 
ҳаво оқими билан шамоллатиш ва сўрувчи қути қўйилади. Сўрувчи қути 
шамоллатгичдан 1,5-2 м. юқорида қўйилади. Сиртқи ҳаво чиқарувчи 
қутичага қопқоқ ишланади. Кириш жойига яхшилаб қопқоқча қилинади. 
Пана жойда сув ва канализация бўлмаса, бир кеча-кундузга ҳар бир одам 
учун 3-4 литр сув, ҳожатхона, ахлат тўкиладиган ўра, озиқ-овқат учун жавон 
имкониятлари яратилади. 
Ёғочдан тикланган уйлар радиация коэффицентини тахминан 100, 
тошдан ишланган уйлар 800, жиҳозланмаган ертўла 7-12 марта, жиҳозланган 
ертўлалар 350-400 марта камайтиради.
Нурланншга қарши панажойлар, уларнинг ички жихозланиши.
Коллектив ҳимоя воситаларига радиоактив заҳарловчи моддалар ва 
бактериал воситалардан ҳимояловчи махсус жиҳозланган муҳандислик 
иншоотлари ва объектлари киради. Ушбу иншоотлар одамларни ядро қуроли, 
заҳарловчи моддалар ва бактериал воситалар ҳамда оддий қуроллар 
таъсиридан ҳимоя қилишга мўлжалланган. 
Коллектив ҳимоя қилиш воситалари фуқароларни оммавий зарар 
етказувчи қуроллар таъсиридан тўлиқ сақлайди ва уларнинг иккинчи хилига 
радиацияга қарши панажойлар киради. Ушбу иншоотлар радиоактив 
зарарланиш пайдо бўлган жойларда одамларни радиацион зарарланишдан ва 
ёруғлик нурланишдан ҳимоя қилади. 
Бундан ташқари панажойлар ўтувчи радиациядан (шу жумладан нейтрон 
оқимларидан), қисман ядро портлашининг зарб тўлқинидан, заҳарловчи 
моддаларнинг суюқ томчисидан ва бактериал воситалар аэрозолларнинг 
бевосита одамлар терисига ва кийим-кечакларига тушишидан сақлайди. 
Радиацияга қарши панажойларнинг радиоактив нурланишларидан ҳимоя 
қилиш хусусиятлари, унинг ҳимоя коэффициенти билан баҳоланади. Ҳимоя 
коэффициенти радиацияга қарши панажойнинг радиация таъсирини неча 
марта камайтиришини, фуқароларнинг нурланиш дозасини қанча кам 
олишини 
кўрсатади. 
Радиацияга 
қарши 
панажойларнинг 
ҳимоя 
коэффициенти жуда юқори бўладиган қилиб қурилади. Масалан, ёғоч 
уйларидаги ертўлалар радиация нурланишини 7-12 марта камайтиради, 
ғиштли бинолар эса 200-300 марта камайтиради. 
Нурланишга қарши панажойлар маҳаллий ускуналардан қурилади. 
Панажойлар қурилиши учун авваламбор ўра (котлован) қазилади ва унга 
устунлар ўрнатилади. Устунларни ўрнатиш учун турли конструкциядаги: 
ялпи ром, ром-блок, синч девор, темир бетон ва бошқа материаллардан 
фойдаланилади. Ўралар ва устунлар орасидаги барча тешик ва ёриқлар 

---

114 
тупроқ билан тўлдирилади. Панажойларнинг қарама-қарши томонларига
қалин эшик қуйилади ва бу ердан тамбур учун жой ажратилади. Кириш 
жойларнинг ўлчами 80-180 см. бўлиши керак. Панажой ичининг баландлиги 
2 метрдан кам бўлмаслиги керак, полнинг юзи бир одамга 0,5 метр, сиғими 5 
тадан 50 та одамгача ва ундан кўпроқ бўлиши мумкин. Панажой ичига сув 
йиғиладиган канал қазилади, чиқиш томонига қиялаб тўғрилаб қўйилади. 
Панажой атрофида ҳам канал қазилади. Одамлар дам олиши учун икки 
қаватли сўри ва курсилар ўрнатилади. Панажойда ҳаво берадиган қурилма 
бўиши зарур. Ҳаво ҳайдайдиган йўллар ердан 3 метр баландликка жойлашган 
бўлиши керак, шунинг билан бирга панажойни тўсатдан юз берадиган 
портлашдан ҳимоя қилишга мослаб қуриш керак. Ҳаво бериш меъёри 
панажойда ўтирган бир кишига соатига 2-3 куб метр бўлиши керак.
Панажойда ишлаётган бир кишига учун ҳаво бериш меъёри эса соатига 5 куб 
метрни ташкил этиш керак. Панажойга умумий иситиш тизими тармоғи 
ўтказилади. Сув билан таъминлаш водопровод орқали амалга оширилади ва 
албатта сув заҳираси тайёрланиб қўйилади. Ҳар бир киши учун сув заҳираси 
бир кунга 6 литрни ташкил қилиши керак. Чироқ электр тармоғидан
олинади, авария ҳолатларида эса аккумулятордан ва кичкина 
электрофонарлардан фойдаланиш мумкин. 
Техноген турдаги фавқулодда вазиятлар (кучли таъсир этувчи 
моддаларнинг оқиши, тарқалиши) содир бўлганда панажойларда ишчи ва 
хизматчилар ҳамда аҳолини ҳаёт фаолиятини таъминлашни ташкил этиш ва 
ўз вақтида бу борада керакли тадбирларни олиб бориш усуллари қонунда 
кўрсатилганидан объект раҳбари- фуқаро муҳофазаси бошлиғининг 
зиммасига юклатилади.