O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Foma Akvinskiy  (1224-1292)  mo’’tadil realizmning  yana  bir  yirik  vakili bo’lib  hisoblanadi. Foma o’sha davr 
uchun  Arastu  natur  falsafasini  ilohiyot  bilan  birlashtirishga  harakat  qilgan.  Bunda  u  mo’’tadil  realizm 
pozitsiyasida turgan va sxolastikaning eng yirik namoyandasi bo’lgan. Uning fikricha, natural falsafada tafakkur 
va Arastu mantiqiy ta’limoti yordamida xudo mavjudligi haqidagi haqiqatga erishishi mumkin.  
Fomaning  «Ilohiy  summalar»  asari  3000  maqoladan  iborat  bo’lib,  600  masalani  yoritishga  bag’ishlangan.  U 
ilohiyotning  sistemali  bayon  qilinishi  vazifasini  bajaradi.  «Ilohiy  summalar»ning  birinchi  qismi  xudoning 
mavjudligi va borlig’i masalasida bahs yuritadi. Ikkinchi qismi «xudoga qarab harakat» haqida hikoya qiladi.  
Akvinskiy ta’limoticha, dunyo ierarxik narvondan iboratdir. Uning eng quyi qismida er va 4 elementdan iborat 
bo’lgan  hamma  narsalar  mavjuddir.  Odam  ruhi  xudo  va  moddiy  dunyo  o’rtasidagi  joyni  egallaydi.  Dunyoviy 
jamiyat  tepasida  esa,  papa  boshchiligidagi  ilohiy  davlat  turadi.  Erdan  uzoqlashgan  sari  u  ilohiylashib  boradi. 
Sayyoramiz  dunyosinning  tepasida  farishtalar  dunyosi  mavjuddir.  Butun  koinot  tuzilishi  uch  shaxsni 
birlashtirgan  yagona  xudo  tomonidan  boshqarilib  turadi.  Akvinskiy  ta’limotidan  keyinchalik  «tomizm»  oqimi 
shakllandi va u «neotomizm» tarzida g’arbda hozir ham saqlanib qolgan.  
O’sha davrning mashhur faylasuflaridan biri Vilyam Okkamdir (1309-1349). Uning fikricha, ilohiyot aqidalari 
ratsional (aql) yo’l bilan isbotlanishi mumkin emas. Ular faqat Muqaddas kitob nufuzi tufayligina qabul qilinishi 
mumkin.  Bu  qarash  e’tiqod  va  tafakkurni  bir-biridan  ajratardi,  ularni  omuxta  qilishni  qoralardi.  Okkam, 
shuningdek,  universaliylarning  ob’ektiv  mavjudligini  inkor  qiladi.  Uningcha,  universaliylar  tafakkur 
tushunchalari  uchun  faqat  ismdirlar.  Bu  tushunchalarni  odam  o’z  ongida  yaratgan.  Uningcha,  alohida  odam 
insonga nisbatan realroq va muhimroqdir.  
Rodjer Bekon (1214-1292) ham Okkam mansub bo’lgan oqim vakillaridandir. U o’z hayotini ilmiy tajribalarga 
bag’ishlagan. Ular  yordamida  u tajribaviy  fanga  asos soldi. Bunday  metodni XYII asrda  Frensis Bekon ishlab 
chiqdi. Haqiqatni topishda tabiatni tajribaviy o’rganish metodini qo’llash nominalistlar qarashlariga to’liq mos 
kelardi.  Nominalistlar  va  realistlar  o’rtasidagi  qarama-qarshilik  o’rta  asr  sxolastikasining  muhim 
muammolaridan  biri  edi.  Butun  o’rta  asrlarda  sxolastikaning  bu  ikki  oqimi  o’rtasida  kurash  ketgan. 
Sxolastikaning  avjga  chiqqan  davri  —  1150  va  1300  yillarda  —  Foma  Akviniyskiyning  mo’’tadil  realizmi 
nominalizm  ustidan  g’alaba  qozondi.  Lekin  1300  yildan  keyin  cherkov  ilohiyotchilari  tafakkurida  nominalizm 
yuqori  mavqeni  egallay  boshladi.  Bu  ko’p  jihatdan  uyg’onish  davri  falsafasiga  ta’sir  ko’rsatdi.  Shuningdek, 
haqiqatga erishishning tajribaviy metodini (ratsionalizm) vujudga kelishida katta xizmat qildi.