1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

    Mehnatga  moslashish  omillari-bular  mazkur  jarayonning  kechishi,  muddatlari, 
sur’atlari va  natijalariga ta’sir ko’rsatuvchi shart-sharoitlardir. Ular orasida  sub’yektiv  va 
sub’yektiv  omillarni  ajratib  ko’rsatish  mumkin.  Ob’yektiv  omillar    ishlab  chiqarish  
jarayoni  bilan  bog’liq  omillar  bo’lib,  ular  xodimga  unchalik  bog’liq  bo’lmaydi,  bu 
omillarga  mehnatni  tashkil  etish,  ishlab  chiqarish  jarayonlarini  mexanizatsiyalash  va 

---

 
44 
avtomatlashtirish,  mehnatning  sanitariya-gigiena  shart-sharoitlari,  jamoaning  katta-
kichikligi, korxonaning qaerda joylashganligi, tarmoq ixtisoslashuvi vash u kabilar kiradi.  
 
Sub’yektiv (shaxsiy) omillarga esa quyidagilar kiradi:  
 
-Xodimning  ijtimoiy–demografik  xususiyatlari  (jinsi,  yoshi,  ma’lumoti,  malakasi, 
ish staji, ijtimoiy ahvoli va hokazolar);  
 
-ijtimoiy-psixologik  xususiyatlar  (da’volar  darajasi,  mehnat  qilishga  hozirlik, 
omilkorlik  ishlab  chiqarish  vaziyatida  tezda  yo’l  topib  olish,  o’zini-o’zi  nazorat  qilish 
qobiliyati va o’z harakatlari, hamda, ishlarini vaqt jihatidan taqsimlay olish, chiqishimlilik 
vash u kabilar);  
 
-sotsiologik omillar (kasbiy qiziqish, mehnat samaradorligi va ish sifatidan moddiy 
va ma’naviy manfaatdorlik va hokazolar darajasi).  
 
Ko’rinib  turibdiki,  ishlab  chiqarishdagi  moslashuv  jarayonida  xodimning shaxsiy 
imkoniyatlari ham muayyan ahamiyatga egadir.  
Kasb yo’naltirish, moslashuv va korxonada kar’era tizimi. 
 
Agar  kasb  to’g’ri  tanlangan  bo’lsa,  moslashuv  (ko’nikish)  ancha  tezroq  va 
muvaffaqiyatliroq  kechadi.  Kasbiy  tanlash-bu  ilmiy  asoslangan  usullar  yordamida 
insonning u yoki bu ishni bajarishga tibbiy, ijtimoiy va psixofiziologik jihatdan yaroqligini 
shakllantirish  darajasi  va  imkoniyatlarini  aniqlashdir.  Kasbiy  tanlashning  vazifasi-
tanlangan  kasbdan  qoniqmaslik  natijasida,  hamda  xodimning  zarur  qobiliyatlari  va 
mayllari  yo’qligi  tufayli  sarf  bo’lgan  xarajatlarni  qisqartirish,  kamaytirishdan  iborat. 
Kasbiy tanlash ikki bosqichda amalga oishiriladi: birinchi bosqichda kuzatuv materiallari, 
ishchi jarayonlarini so’rovlar, test savollariga jalb qilish, rahbarlar, yetakchi mutaxassislar 
bilan  suhbatlashish  asosida  professiogramma-kasbnoma  (kasblarni  har  tomonlama 
tasvirlash  orqali  ishchi,  mutaxassis  topshiriqni  qanday  va  qaysi  mehnat  qurollari 
yordamida, ishlab chiqarishning qanday texnikaviy sharoitlarida bajarishi lozimligi haqida 
tasavvur beradi) tuzib chiqiladi.  Ikkinchi bosqichda  korxonaga  ishgakirayotgan  yoshning 
tibbiy  dalillar,  mayllar,  ijtimoiy,  ruhiy  va  fiziologik  xususiyatlari  o’rganiladi.  Shular 
asosida shaxsiy xaritatuzib chiqiladi, unda insonga ijtimoiy jihatdan baho beriladi (ongligi, 
kasbiy  faoliyatining  sabablari,  kasbiy  qiziqishlari,  fikr  doirasining  kengligi,  ishlab 
chiqarish  faoliyatidan  qoniqish  hosil  qilganligi),  psixologik  baho  beriladi  (oliy  nerv 
faoliyatining  turi,  miya  boshqaruv  tizimlarining  tuzilish  xususiyatlari).  Shaxsiy  xaritani 
tuzib chiqish uchun, odatda, asosan, ikkita usuldan foydalaniladi: testlar tizimi–masalalar 
to’plamidan  iborat  bo’lib,  ularni  yechish  jarayonida  insonning  psixofiziologik 
xususiyatlari  va  sifatlari:  diqqati,  temperament  iva  shu  kabilar  namoyon  bo’ladi;  ishga 
kiruvchilar  bilan  shaxsiy  suhbatlashish,  so’rovnoma  tarqatish.  Korxonalarda  va 
tashkilotlarda  xodimning  o’qishi,  ish  staji,  egallagan  kasbiy  malakalari,  tashabbuskorligi 
va  sifatli  mehnat  qilish  natijalaridan  manfaatdorlik  sifatlariga  qarab,  lavozim  va  kasblar 
bo’yicha vazifalarga ko’tarish tizimi amalga oshirishi lozim.