1-мавзу: «Мещнат социологияси» фанининг ма=сади, вазифалари ва ижтимоий–и=тисодий фанлар билан узвий бо\ли=лиги

Mehnat sohasidagi nizolarni hal etish yo`llari. 

---

 
187 
Mehnat nizolarini hal qilish–bu ularning sabablari va oqibatlariga barham beradigan 
jarayon yoki aniq maqsadga qaratilgan faoliyatdir.  
Mehnat  nizolarini  hal  qilishning  quyidagi  aniq  andozalarini  ajratib  ko`rsatish 
mumkin:  
1.Agar  kelishmovchi  tomonlar  muammoni  hal  etish  yo`llarini  topa  olmasalar,  ular 
tashkilotda  yoki  tashkilotlar  o`rtasida  ijtimoiy  sulhni  saqlash  maqsadida  o`zlarining 
da`volaridan o`zaro voz kechadilar.  
2.Nizolashayotgan  tomonlardan  biri  o`z  da`volaridan  voz  kechadi,  ularni  unchalik 
muhim emas, deb hisoblaydi.  
3.Nizolashayotgan tomonlar murosamadoraga kelish variantini qidiradilar, kelishish 
maqsadida o`z da`volarining bir qismidan voz kechadilar.  
4.har  ikkala  tomon  o`z  da`volarini  amalga  oshirishi  mumkin;  agar  yangi  resurslar 
topilsa,  agar  nizo  muammosi  qandaydir  uchinchi  tomonga  bog`liq  bo`lsa,  ya`ni  anna  shu 
uchinchi tomon hisobiga hal etilsa, shunday bo`ladi.  
Binobarin, nizoni hal qilishning quyidagi turlari mavjud:  
1.Alohida  tur.  Bunda  ijtimoiy-mehnat  munosabatlari  jarayonnida  nizolashuvchi 
tomonlar  muammoni  mustaqil  ravishda  o`z  vazifalari  va  funktsiyalari  doirasida  bartaraf 
etishga qadir bo`ladi.  
2.Umumtashkiliy  tur,  bunda  mehnat  nizosi  tashkiliy  o`zgarishlar  natijasida  hal 
etiladi.  
3.Mustaqil  tur,  bunda  nizolashuvchi  tomonlar  o`z  imkoniyatlari,  istak  va 
qobiliyatiga tayanib, muammoni hal etadi. 
4.Ommaviy  tur,  bunda  muammoni  hal  etishda  yon-atrofdagilar  qatnashadi,  ular 
hayrihohlik bildiradilar, maslahat beradilar, ma`qullaydilar yoki qoralaydilar. 
5.Ma`muriy  tur,  bunda  muammoni  tartibga  solish  faqat  ma`muriyat  aralashuvi  va 
tegishli qarorlar qabul qilishi bilan hal etiladi.  
O`z navbatida, mehnat nizolarini hal qilishning quyidagi shakllari mavjud:  
1.Qayta  tashkil  etish-kelishmovchiliklarni  keltirib  chiqargan  tashkiliy-mehnat 
tartibini  o`zgartirish,  nizolashuvchi  tomonlarga  nisbatan  kurashib  ko`ndirishga  urinib 
o`tirmaslik.  
2.Axborot  shakli,  ya`ni  nizolashuvchi  tomonlar  ongida  vaziyat  tarzini  qayta 
qurishga,  kelishmovchilikka  nisbatan  to`g`ri  qarashga  erishishga  qatartilgan  ijtimoiy-
psixologik  tartibga  solish,  mazkur  aniq  holatda  hamjihatlikka  erishishning  foydasini 
targ`ib qilish. 
3.O`zgartirish  shakli,  ya`ni  nizoni  foydasiz  dushmanlik  holatidan  muzokara  olib 
borish holatiga ko`chirish.  
4.Chalg`itish-nizolashuvchi tomonlar diqqat-e`tiborini boshqa muammolarga burish 
yoki ular munosabatlarining ijobiy tomonga ko`chirish.  
5.Uzoqlashtirish-nizolashuvchi 
tomonlarni 
umumiy 
tashkiliy-mehnat 
munosabatlaridan  xoli  qilish,  masalan,  boshqa  ish  o`rniga,  boshqa  bo`limlarga  o`tkazish, 
kadrlarni almashtirish.  
6.E`tibor  bermaslik-kelishmovchilik  o`z-o`zidan  hal  bo`lishi  uchun  yoki  nizoga 
e`tibor  qaratilishi  uning  keskinlashuviga  ta`sir  qilmasligi  uchun  unga  pisandsizlik  bilan 
qarash.  
7.Bosib  qo`yish-bu  shunday  vaziyatki,  unda  kelishmovchilik  sabablari  bartaraf 
etilmaydi,  lekin  har  qanday  nizoli  muomala  bitta  yoki  har  ikkala  tomon  uchun  ma`muriy 
do`q-po`pisa bilan taqiqlanadi.  

---

 
188 
8.Komform  afzallik-muammoni  ko`pchilik  foydasiga  hal  etish,  ijtimoiy  jihatdan 
ancha kuchli bo`lgan tomon manfaatlarini qondirish. 
Jamoalarga doir mehnat nizolarini hal qilish tartibi. 
Amaldagi qonunlarni qo`llash, jamoa shartnomalari va bitimlarida yangi mehnat va 
turmushning  ijtimoiy-iqtisodiy  shart-sharoitlarini  o`zgartirish  masalalarini  o`zgartirish 
masalalari  xususida  mehnat  jamoalari  bilan  korxona,  muassasa,  tashkilotlar  ma`muriyati 
yoki  tarmoq  boshqaruv  organlari  o`rtasida  mehnat  nizolari  ziddiyatlari  kelib  chiqishi 
mumkin. Yuqorida ko`rsatilgan masalalar yuzasidan mehnat jamoasining talablari umumiy 
yig`ilishda  ko`pchilik  ovoz  bilan  tarkib  topadi  va  tasdiqlanadi.  Talablar  yozma  ravishda 
bayon  qilingan  bo`lishi  va  tasdiqlanganidan  keyin  uch  kundan  kechimay  ma`muriyatga 
topshirilishi  lozim.  Agar  mehnat  jamoasining  talablarini  hal  qilish  ma`muriyat  huquq 
doirasidan  tashqarichiqsa,  u  xudi  shu  muddat  ichida  bu  talablarni  ko`rib  chiqish  uchun 
tegishli  organga  yo`llashi  kerak.  Mehnat  jamoasining  talablari  rad  qilingan  yoki 
qondirilgan  hollarda  bu  talablar  kelishtiruvchi  komissiyaga  ko`rib  chiqish  uchun  taqdim 
qilinadi.  Kelishtiruvchi  komissiyada  bir  to`xtamga  kelinmagan  yoki  uning  qarorlari  ijro 
qilinmagan taqdirda taraflar mehnat arbitrajiga murojaat etishga haqlidirlar.  
Mehnat  arbitraji  a`zolarining  soni  va  shaxsiy  tarkibi  taraflarning  kelishuvi  asosida 
belgilanib,  uning  tarkibiga  xalq  deputatlari,  yuqori  turgan  kasaba  uyushmasa 
organlarining,  mehnat  va  ijtimoiy  masalalar  bilan  shug`ullanuvchi  organning  vakillari 
kiradi.  Mehnat  arbitrajining  raisi  taraflarning  kelishuvi  asosida  arbitraj  a`zolari  orasidan 
tayinlanadi. Mehnat arbitraji ariza tushgan kundan e`tiboran etti kun  muddat  ichida  qaror 
qabul qilishi lozim. Uning qarorini bajarish taraflar uchun majburiydir.  
Basharti kelishtiruvchi komissiya va mehnat arbitraji taraflarning kelishmovchiligini 
bartaraf  qila  olmasa,  buning  sabablaridan  jamoa  xabardor  qilinadi.  Bunday  holda  jamoa 
o`z  talablarini  qondirish  uchun  qonunda  nazarda  tutilgan  to  ish  tashlashgacha 
tashlashgacha  bo`lgan  jamiki  choralarni  qo`llashga  haqlidir.  Ish  tashlash  jamoaga  doir 
mehnat  nizosini  hal  etishning  so`nggi  chorasi  bo`lib,  uni  o`tkazish  to`g`risidagi  qaror 
jamoa yig`ilishida yashirin ovoz berish yo`li bilan qabul qilinadi va mazkur jamoa a`zolari 
konferentsiya  delegatlarining  kamida  uchdan  ikki  qismi  uning  uchun  ovoz  bergan 
taqdirdagina u qabul qilingan hisoblanadi.  
Ish  tashlash  odamlarning  hayoti  va  sog`lig`ini  xavf  ostida  qoldirishi  mumkin 
bo`lgan hollarda, shuningdek, temir yo`l va shahar jamoat transporti, shu jumladan metro, 
fuqaro  aviatsiyasi,  aloqa,  energetika,  mudofaa  tarmoqlari  korxonalarida,  davlat 
organlarida,  Respublikaning  mudofaa  qobiliyatini,  huquq-tartiboti  va  xavfsizligini 
ta`minlash  vazifalarini  bajarish  zimmasiga  yuklangan  korxonalar  va  tashkilotlarda, 
to`xtatib  qolishi  og`ir  va  xavfli  oqibatlarga  olib  kelishi  mumkin  bo`lgan  uzluksiz 
ishlaydigan  ishlab  chiqarishlarda  ish  tashlashga  yo`l  qo`yilmaydi.  Ish  tashlashda 
qatnashuvchi xodimning umumiy va uzlunsiz ish staji, davlat ijtimoiy sug`urtasi bo`yicha 
ta`minot  olish  huquqi  saqlanib  qoladi,  mann  etilmagan  ish  tashlashlarda  qatnashuvchi 
xodimlarning esa ish joyi  ham saqlanib qoladi. Ish tashlashda qatnashuvchi  xodimlarning 
ish  haqi  saqlanmaydi.  Ish  tashlashda  qatnashmagan,  ammo  ish  tashlash  tufayli  o`z  ishini 
bajarish  imkoniga  ega  bo`lmagan  xodimlarga  korxona,  muassasa,  tashkilot  xodimning 
aybsiz bekor turilgan vaqt uchun to`lanadigan ish haqini saqlab qolish shart.