Тошкент кимё – технология институти

Asosiy terminologiya
Makromolekula - 
uzaro kimeviy bog’lar bilan bog’langan atomlar guruxidan 
tashkil topgan molekula bo’lib, uning molekulyar massasi 
10000 dan ortiq. 
Polimerlar - 
yukori molekulyar birikmalar (termin ko’proq sintetik 
polimerlarga nisbatan qo’llaniladi) 
Elementar - 
zvenolar urtasida bir turdagi bog’lar xosil kilish yo’li bilan 
makromolekula xosil kiluvchi mustakil birlikni tashkil 
qiluvchi atomlarning minimal guruhi 
Polimerlanish 
makromolekuladagi elementar zvenolar soni 
12 

---

darajasi- 
Polimergomo-logik 
kator
u tarkibi va tuzilishi bir xil bulgan, ammo molekulyar 
massasi bilan fark kiluvchi YuMB 
Molekulyar massa 
buyicha turli-
tumanlik 
amalda istalgan YuMB polimergomologik katorni 
tashkil qiluvchi makromolekulalardan tashkil topgan bo’lib, 
mavjud uslublar bu aralashmani aloxida fraktsiyalarga 
ajratish imkonini bermaydi 
Taksimlanish 
funktsiyasi - 
molekulyar massa buyicha polidisperslik kiymati- ning 
matematik ifodasi bulib, MM buyicha turli-tuman bulgan 
kgolimerning 1 g da ma’lum molekulyar massali 
moddaning mikdorini (massaviy taqsimot funktsiyasi) yoki 
1 
mol 
moddada 
berilgan 
polimerlanish 
darajali 
makromolekulalar sonini 
(sonli taksimot funktsiyasini) kursatadi 
O’rtacha MM - 
molekulyar massa buyicha turli-tuman bulgan moddaning 
ayrim molekulalarining MM yigindisini massaga (urtacha 
vazniy MM) yoki makromolekulalarning umumiy soniga 
(urtacha sonli MM) nisbati. 
Fraktsiyalash - 
MM buyicha taxminan bir xil bulgan makromolekulyarni 
ajratib olishning eksperimental uslubi. Ravshanki, ayrim 
fraktsiyalarda MM buyicha polidisperslik kamayadi va 
taksimlanish 
yakkolrok 
bulib 
koladi. 
Fraktsiyalash 
taksimlanish egri chizigini kurishda xam qo’llaniladi 
Polimeranalo- 
gik uzgarishlar
polimerlanish darajasini uzgartirmasdan YuMB olish 
Chiziksimon, 
rotarmoklangan, 
to’rsimon YuMB - 
zanjir konfiguratsiyasi xisobiga xosil bulgan mak- 
molekula tuzilishi 
13 

---

Konfiguratsiya - 
makromolekulani tashkil kiluvchi atomlarni ma’lum 
fazoviy joylashishi bulib, u issiklik xarakati natijasida 
uzgarmaydi. 
Konformatsiya - 
Makromolekulalarda uni tashkil kilgan atomlar, atom 
guruxlari (xusuoan enaki tamokdagilari) urtasida-gi uzaro 
ta’sir va absolyut noldan farkli istalgan temperaturada 
issiqlik xarakati mavjuddir. Bu xar bir vakt davomida 
makromolekulaga muayan konformatsiya xosligini keltirib 
chikaradi. Xar bir konformatsiya fazoda atom, atom 
guruxlarining ma’lum bir tartibda joylashishi bilan 
xarakterlanadi. 
Bir 
konformatsiyadan 
ikkinchi 
konformatsiyaga o’tish issiklik ta’sirida yoki tashki kuchlar 
ta’sirida kimeviy boglar uzilmasdan 
σ-bog atrofida burilish, 
tebranish xisobiga amalga oshadi 
Bukish - 
kattik moddalarni uz xajmini va og’irligini oshirib, 
suyuklik yutish kobiliyatidir. YuMB ning bukish darajasi 
makromolekulaning shakliga va o’lchamiga bog’liq. 
Chiziksimon va tarmoklangan makromolekulalar cheksiz 
bukadi, tursimon polimerlar esa chekli bukadi. 
Polimerlanish- 
tuyinmagan monomerlardan kuyi molekulyar birikmalar 
ajralib chikmasdan radikal yoki ion zanjir reaktsiyalari 
mexanizmi bilan boradigan YuMB sintez qilish jarayoni. 
Sopolimerlanish- 
turli monomerlarni bir biri bilan reaktsiyaga kirishib 
YuMB xosil kiladigan polimerlanish jaraeni 
Polikondensatsiyala
nish- 
bi- yoki polifunktsional kuyi molekulyar birikmalardan 
YuMB sintez kilish jaraeni bu-lib, unda kuyi molekulyar 
birikmalar ajralib chikadi. 
Tayanch suz va iboralar 
14 

---

Polimer, makromolekula, elementar zveno, monomer,polimerlanish 
darajasi, makromolekula xususiyatlari, yukori molekulyar birikmalar 
klassifikatsiyasi,asosiy zanjir tabyatiga kura, sopolimer, gomopoli-mer, asosiy 
zanjir tuzilishi buyicha. 
Kaytarish uchun savollar 
1.
Makromolekula strukturasini kanday parametrlar xarakterlaydi?
2.
Kaysi polimerlarni organik, noorganik, elementoorganik, gomopolimer va 
geterozanjirli polimerlar deyiladi? 
3.
Yukori molekulyar birikmalar kanday tasniflanadi? 
4.
Yukori molekulyar birikmaga ta’rif bering. 
5.
Yukori molekulyar birikmalarga oid kanday asosiy atamalarni bilasiz? 
6.
Yuqori molekulyar birikmalarni sanoatda va turmushda tutgan urni xasida 
gapirib bering. 
7.
Yuqori molekulyar birikmalarni quyi molekulyar birikmalardan afzallik va 
kamchiliklari.
8.
Yuqori molekulyar birikmalarni o’ziga xos xususiyatlari.
9.
Qanday polimerlarni sun’iy, sintetik va tabiiy polimerlar deyiladi?
Misol keltiring. 
10.
Polimerlarni chiziqsimon, tarmoqlangan va to’rsimon turlariga ta’rif 
bering.