Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

Нафас олишнинг бошқарилиши 
 
Нафас олиш марказий нерв системаси орқали бошқарилади. Нафас олиш 
маркази узунчоқ мияда жойлашган бўлиб, шулар шикастланганда нафас олиш 
тўхтайди. Нафас маркази доимо фаол ишлаб, ўз-ўзидан қўзғалиш содир бўлиб 
туради. Қўзғалишни вужудга келтирувчи рецепторларга: йирик қон томирлар 
деворида жойлашган рецепторлар, қонда кислород камайиши ёки кўпайиши, 
карбонат ангидрид гази ортиб кетиши, ўпка ва нафас олиш мускулларидаги 
механорецепторлар киради. Шунингдек, нафас йўлларидаги рецепторлар ҳам 
таъсир қилади. 
Одам нафас олганда ўпка ҳужайраларидаги рецепторлар таъсирланади. 
Импульс нафас олиш марказига адашган нервлар орқали тушади. Натижада 
нафас олиш маркази тормозланиб, нафас чиқариш маркази қўзғалади, нафас 
мускуллари бўшашади, кўкрак қафаси кичраяди, диафрагма мускули бўшашади 
ва нафас чиқарилади. 
Нафас олишнинг бошқарилишида бош мия катта яримшарлари ҳам 
иштирок этади. 
Нафас олиш марказига қон кимёвий таркибининг ўзгариши кучли таъсир 
қилади. Қонда карбонат ангидрид гази тўпланиб қолиши натижасида қон 
томирлар деворидаги рецепторлар таъсирланади ва қўзғалиш қон томирлар 
орқали нафас марказини рефлектор равишда қўзғатади. 

---

173 
Нафас олисб гигиенаси 
Тўғри нафас олишни таъминлаш нафас олиш гигиенасида муҳим аҳамият-
га эга. Жисмоний тарбия дарсларида болаларни тўғри нафас олишга ўргати-
лади. Нафас олиш органларини ривожлантириш учун болаларга ўтириш, югу-
ришда, сузишда, велосипед учиш ва гимнастика билан шуғулланганда нафас 
олиш қолдаларини ўргатиш, яъни уларни бурундан нафас олишга ўргатиш 
керак, чунки бурундан нафас олганда шамоллаш касалликларига ва инфек-
цияларга чидамлилик ортади. Оғиз билан нафас олганда калла суягининг юз 
қисмида кўкрак қафасининг ривожланишида камчиликлар юз беради. 
Жисмонан чиниққан болаларда ўпка вентиляцияси яхши ва нафас олиш 
чуқур бўлади, бу юрак-торнир ва нерв системасига, ҳамда бошқа органларга 
ижобий таъсир кўрсатади. 
Болалар йилнинг барча фаслларида имкони борича соф ҳавода кўпроқ 
бўлиши, керак. Боғча ёшидаги болалар ҳар куни очиқ ҳавода камида 5 соат, 
кичик мактаб ёшидаги болалар 3 соат бўлиши шарт. 
Мактаб, лицей ва коллежларда синф хоналари, лаборатория, устахонани 
тез-цз шамоллатиб туриш керак. Болалар ёзда ҳовли ёки уйда деразани очиб 
қўйиб, қишда эса форточкаларни очиб қўйиб ухлаши лозим. Ана шунда улар 
тоза ҳаводан яхши нафас оладилар.