Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Foydalanilgan adabiyotlar 
1. G.A.Shaxmurova, I.T.Azimov, U.E.Raxmatov. “Biologiyadan masala va 
mashqlar yechish” (Zoologiya) uslubiy qo‘llanma. Toshkent -2016 yil 
2. G.A.Shaxmurova, I.T.Azimov, U.E.Raxmatov. “Biologiyadan masala va 
mashqlar yechish” (Odam va uning salomatligi) uslubiy qo‘llanma. Toshkent -2017 
yil 
3. G.A.Shaxmurova, I.T.Azimov, U.E.Raxmatov. “Biologiyadan masala va 
mashqlar yechish” o‘quv qo‘llanma. Toshkent -2017 yil 
 
ZOOLOGIYA FANINING HOZIRGI ZAMON SISTEMATIK HOLATI
Dadayev S.D, Saparov K.A. (TDPU)
Hayvonot dunyosi sistematikasida asosiy taksonlar tip 
(Phylum),
sinf 
(Classis),
turkum 
(Ordo),
oila 
(Familia),
urug‘
(Genus)
va tur 
(Species)
hisoblanadi. 
Ular orasida tur eng kichik, tip esa eng yirik taksondir.
Zamonaviy sistematikada asosiy taksonlar nomiga qo‘shimcha katta 
(super)
va kichik 
(sub)
tushunchalar kiritilgan. Masalan, katta oila 
(Superfamilia),
kichik 
oila 
(Subfamilia),
katta sinf 
(Superclassis),
kichik sinf 
(Subklassis)
va hakozo.
Hayvonot dunyosi bir hujayralilar va ko‘p hujayralilar kenja dunyosiga 
ajratiladi. Ilgarigi sistematikada Bir hujayralilar eng sodda hayvonlar 
(Protozoa)
kenja dunyosi nomi bilan Hayvonot dunyosi tarkibiga kiritilgan. Biroq ular orasida 
geterotrof turlari bilan bir qatorda, o‘simliklar singari fotosintez orqali 
oziqlanadigan hamda oraliq (o‘simlik va hayvonlar) belgilariga ega bo‘lgan turlari 
ham ko‘p uchraydi. Shu sababdan zamonaviy sistematikada Eng sodda hayvonlarga 
Protistlar 
(Protista)
dunyosining Protozoa kenja dunyosi sifatida qaraladi.
Hozirgi davrda "hayvon" tushunchasi taksonomik ma’noda faqat ko‘p 
hujayralilar bilan bog‘liq. Endilikda hayvonlar nomi muayyan belgi va xususiyatlar, 
xususan, oogamiya, to‘qimali tuzilishga, kamida ikkita murtak varag‘iga, embrional 
rivojlanish davrida blastula va gastrula davrlariga ega bo‘lgan organizmlar bilan 
bog‘liq. 
Ko‘pchilik 
hayvonlarning 
nerv 
va 
muskullari 
rivojlangan. 
Plastinkasimonlar, G‘ovak tanalilar, Mezozoylar, Knidosporidalarda muskul va nerv 
hujayralarining bo‘lmasligi ikkilamchi xususiytga ega. Shuning bilan birga 
"hayvonlar” termini fanda keng ma’noda taksonlarni ifodalash uchun emas, balki 
hayotiy formalarga nisbatan ham qo‘llaniladi. Bu ma’noda hayvonlar harakatchan 
va geterotrof golozoy oziqlanishga ega bo‘lgan organizmlardan iborat.
Ma’lumki, Aristotel hayvonlarni qonsizlar va qonlilar guruhlariga, K. Linney 
hayvonlarni 6 ta sinfga, J. B. Lamark, K. Linney sistemasini yanada takomillashtirib 
umurtqasiz hayvonlarni 14 sinfga ajratadi. J. Kyuve davrida esa hayvonot dunyosi 4 
ta tipga ajratilgan bo’lsa o’tgan asrning 70-80 yillaridan to hozirgi kungacha bo’lgan 
vaqt davomida hayvonot dunyosi 24-25 tadan 35-40 tagacha tiplar kiritilgan. 

---

7 
Bundan ko‘rinib turibdiki, Organik olamning xilma-xilligi hayvonot dunyosi 
sistematikasini yanada takomillashuviga olib keldi. 
Oxirgi yillarda xorijda va MDH mamlakatlarida ilmiy dargohlarda va oliy 
o‘quv yurtlarida faoliyat yuritayotgan yirik zoolog olimlar tomonidan chop etilgan 
qator monografiyalar, ilmiy maqolalar, dissertatsiyalar, darslik va o‘quv 
qo‘llanmalar chuqur tahlil qilinganda, hayvonot dunyosi, va ayniqsa umurtqasiz 
hayvonlar sistematikasida ko‘plab yangi-yangi ma’lumotlar borligi ma’lum bo‘ldi 
[1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15].
Hozirgi vaqtda Yer yuzida hayvonlarning 1,5 mln. dan ortiq turlari ma’lum, 
jumladan 1,0 milliondan ortiq bo‘g‘imoyoqlilar, 118000 dan ortiq mollyuskalar, 40-
42 minggata umurtqali hayvonlar turlari aniqlangan. Umuman, umurtqasizlar bilan 
tanishuv orqali hayvonot dunyosi bilan tanishish mumkin. Umurtqasiz 
hayvonlarning ko‘pligi va xilma-xilligi hayratga soladi va ilmni hali o‘rganilmagan 
qirralarini ochish uchun manba hisoblanadi. Ayrim yirik mutaxassis olimlarning 
fikricha, Yer yuzida umurtqasiz hayvonlarning 30 mln. dan ortiq turlari mavjud 
bo‘lishi mumkin.
Oxirgi yillarda ham hayvonot dunyosi sistematikasini rivojlantirish va 
takomillashtirish borasida zoolog olimlar tomonidan to‘xtovsiz tadqiqot ishlari olib 
borilmoqda va natijada yangi-yangi sistematik kategoriyalar (dunyo, kenja dunyo, 
katta tip, tip, kenja tip, katta sinf, sinf, kenja sinf, turkum, kenja turkum, oila va 
hokazo) paydo bo‘lmoqda.
Bunday yangiliklarni birinchi navbatta, Respublikamiz oliy o‘quv yurtlari 
talabalari uchun zoologiya fanidan tayyorlanadigan yangi namunaviy o‘quv 
dasturiga kiritilishi lozim. Yangi tuzilgan namunaviy o‘quv dasturiga mos holda esa 
zoologiya fanidan yangi darslik va o‘quv qo‘llanmalar yozilib, chop ettirishiga 
imkon beradi.
Shunday qilib, hozirgi vaqtda zoologiya yo‘nalishida ilmiy tekshirish 
institutlarida faoliyat yuritayotgan ilmiy xodimlar asarlarida va oliy o‘quv yurtlarida 
zoologiya fanidan talabalarga o‘tilayotgan darsliklarda hayvonlarning sistematik 
holati jahon andozasiga mos holda yoritilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
Lekin, bu ma’lumotlar O‘zbekistonda universitet va pedagogika oliy o‘quv 
yurtlarida ta’lim olayotgan talabalarga to‘laqonli yеtkazib berilmoqda deb 
bo‘lmaydi. Chunki hozirda Respublikamizda universitetlarda va pedagogika oliy 
o‘quv yurtlarida zoologiya fanidan qo‘lanilib kelinayotgan namunaviy o‘quv 
dasturlari juda ham chalkash tuzilgan, hayvonlar sistematikasi bo‘yicha xorijda va 
MDH mamlakatlarida Oliy o‘quv yurtlarida faoliyat yuritayotgan yirik zoolog 
olimlar tomonidan qo‘llanilib kelinayotgan o‘quv dasturidagi yangiliklar deyarli 
kiritilmagan.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, uzoq yillar davomida Respublikamizda 
O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga qarashli zoologiya ilmiy tadqiqot 
instituti faoliyat yuritib keladi va bu ilmiy dargohda olimlar tomonidan hayvonot 
dunyosining faunasi, xilma-xilligi, sistematikasi, hayvonlarni turli mintaqalarda 
tarqalish qonuniyatlari, biolgik xususiytlari, soni kamayib ketayotgan turlarini 
muhofaza qilish va boshqa muammolar еchimi bilan shug‘ullanadi.

---

8 
Bizning fikrimizcha, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga 
qarashli zoologiya ilmiy tadqiqot instituti Respublikamizda hayvonot dunyosini har 
tomonlama o‘rganadigan asosiy ilmiy markaz hisoblanadi. Shunday ekan, zoologiya 
instituti yetuk sistematik olimlairi hamda Respublikamizning universitet va 
pedagogika oliy o‘quv yurtlarida faoliyat yuritayotgan yirik zoolog olimlar yigilib, 
hayvonot dunyosining hozirgi zamon sistematik holati haqida xorijiy davlatlarda 
ilmiy dargohlarda va oliy o‘quv yurtlarida faoliyat yuritib kelayotgan yirik zoolog 
olimlar tomonidan oxirgi yillarda chop etilgan monografiyalar, ilmiy maqolalar, 
darslik va o‘quv qo‘llanmalarda hayvonot dunyosi sistematikasi haqidagi 
yangiliklarni muhokama qilib bir to‘xtamga kelinib, hayvonot dunyosi sistematik 
holati haqidagi yangiliklarni O‘zbekistonda o‘quvchi-talabalarga o‘qitililib 
kelinayotgan zoologiya fanining namunaviy o‘quv dasturlariga kiritilib, shu asosda 
umumiy o‘rta ta’lim maktablari o‘quvchilariga va oliy o‘quv yurtlari talabalariga 
yangi darsliklar hamda o‘quv qo‘llanmalar yozilsa maqsadga muvofiq bo‘lar edi.