O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

21-MAVZU: ATMOSFERA. ATMOSFERANING TUZILISHI VA 
TARKIBI. HAVO MASSALARI
Reja 
1. Atmosfera haqida tushuncha. 
2. Atmosferaning tuzilishi va tarkibi. 
3. Ozonning hosil bo’lishi, yemirilish sabablari, tabiatga ta’siri. 
4.Havo massalari. 
Tayanch iboralar: 
Atmosfera, atmosferaning tuzilishi, asosiy va oraliq qatlamlar, 
atmosferaning doimiy tarkibi, ozon vatlami, atmosferaning vaqtinchalik tarkibi, konvektiv oqim, 
havo massalari, havo frontlari, iliq havo massalari, sovuq havo massalari, dengiz havo 
massalari, kontinental havo massalari. 

1. Atmosfera haqida tushuncha.
Atmosfera (grekcha atmos – bug’, sphoira – shar) 
sayyoramizning havo qobig’idir. Atmosferaning koinot bilan chegaradosh yuqori qismi 
ekzosfera yoki tashqi atmosfera deb ataladi va 2 – 3 – ming km. balandlikkacha davom etadi. 
Yuqori atmosferada shu qatlamlardan tarqalgan yengil elementlar – vodorord va geliy 
atomlarining koinotga tarqalib ketishi sodir bo’ladi.
 
Yer yuzasida havo og’irlik kuchi ta’sirida ushlab turiladi. Yer yuzasida havoning zichligi 
1,275 kg/m
3
. Balandlikka ko’tarilgan sari havoning zichligii kamayib boradi: 5 km. balandlikda 
havoning zichligi 0,735 kg/m
3
, 10 kmda 0,411 kg/m
3
, 20 kmda 0,087 kg/m
3
, 300 km. 
balandlikda esa zichlik Yer yuzasidagi zichlikdan 100 mlrd. marta kam, 2 – 3 ming km. 
balandlikda esa havoning zichligi fazoning zichligiga tenglashib qoladi. 
Atmosferaning Yerdagi hayot uchun ahamiyati juda katta. U Yerni qattiq isib va sovib 
ketishidan, metioritlardan va Quyoshdan keladigan zararli nurlardan saqlaydi. 
2. Atmosferaning tuzilishi va tarkibi. 
Atmosferada yuqoriga ko’tarilgan sari havoning 
zichligi va harorati o’zgarib boradi. Shu munosabat bilan atmosferada ma’lum bir 
xususiyatlarga ega bo’lgan alohida qatlamlar vujudga kelgan. Bular troposfera, strotosfera, 
mezosfera, ionosfera va ekzosferadir