O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

. 
64-b, (mazmun-mohiyatidan foydalanildi).
 

---

86 
Quyosh nurining tushish burchagi 90
0
bo’lganda, uning atmosferadan o’tadigan yo’lining 
uzunligi 1,0 deb olsak, shunda radiatsiyaning susayish darajasi 25% bo’ladi. Quyosh nurining 
tushish burchagi 50
0
bo’lganda, atmosferadan o’tadigan nur yo’li 1,30 ga teng, radiatsiyaning 
susayish darajasi 31% ga etadi. Quyosh nurining tushish burchagi 30
0
bo’lganda, atmosferadan 
o’tadigan nur yo’li 2,0 ga teng, radiatsiyaning susayish darajasi 44% , 10
0
burchak hosil qilib 
tushganda esa, atmosferadan o’tadigan nur yo’lining uzunligi 5,56, radiatsiyaning susayish 
darajasi 80% ga teng, Quyosh nurining tushish burchagi 0
0
bo’lganda, atmosferadan o’tadigan 
nur yo’lining uzunligi 35,40, radiatsiyaning susayish darajasi 100% bo’ladi. 
Yerning shakli sharsimon bo’lganligi tufayli turli kengliklarda Quyosh nurlarining Yer 
yuzasiga tushish burchagi turlicha. Quyoshdan kelayotgan issiqlikning miqdori nurlarning 
tushish burchagi qancha katta bo’lsa shuncha ko’p bo’ladi. Quyosh nurlari tik tushadigan 
hududlarda, issiqlik tushayotgan nurlarning ko’ndalang kesimi maydoniga teng maydonda 
tarqaladi. Quyosh nurlari qiya tushgan hududlarda ma’lum miqdordagi issiqlik kattaroq 
maydonda (v) taraladi, shuning uchun maydon birligiga to’g’ri keladigan issiqlik miqdori kam 
bo’ladi
. 
Quyosh nurlari faqat tropik kengliklardagina (23
o
27
1
shimoliy kenglikdan 23
o
27
1
janubiy 
kenglikkacha) 90
o
burchakda Yer yuzasiga tushadi. Boshqa kengliklarda esa u doimo 90
o
dan 
kam. Shuning uchun turli kengliklar turlicha miqdorda Quyosh issiqligini oladi (12-jadval). 
(12-jadval 
Turli kengliklarda teng kunlik va Quyosh turish davrlarida Quyoshning ufqdan balandligi 
Kengliklar 
21 mart 
22 iyun 
23 sentyabr 
22 dekabr 
Shimoliy qutb 
0 
23,5 
0 
- 
Shimoliy qutb doirasi 
23,5 
47 
23,5 
0 
Shimoliy tropik 
66,5 
90 
66,5 
43 
Ekvator 
90 
66,5 
90 
66,5 
Janubiy tropik 
66,5 
43 
66,5 
90 
Janubiy qutb doirasi 
23,5 
0 
23,5 
47 
Janubiy qutb 
0 
- 
0 
23,5 
Yer yuzasiga atmosfera orqali sochilmasdan keladigan radiatsiya to’g’ri radiatsiya deb 
ataladi. Quyoshdan kelayotgan radiatsiyaning bir qismi atmosfera tomonidan tarqatib yuboriladi. 
Bunday radiatsiyani sochma radiatsiya deb ataladi. Yer yuzasiga yetib keladigan to’g’ri va 
sochma radiatsiya miqdori yalpi radiatsiya deb ataladi. Bulutlik yuqori bo’lsa sochma radiatsiya 
to’g’ri radiatsiyadan ko’p bo’ladi, atmosefra tiniq bo’lsa to’g’ri radiatsiya sochma radiatsiyadan 
ko’p bo’ladi
75
. 
Tropik cho’llarda (Saxroi Kabirning sharqi, Arabiston yarim orolining markaziy qismlari) 
yalpi radiatsiya miqdori yuqori bo’ladi, mazkur hududlarda ekvator tomon yillik radiatsiya 
miqdori maydon birligiga (1 sm
2
) 120-160 kkal. ga
kamayadi. Mo’tadil kengliklarda yillik Quyoshdan keladigan radiatsiya miqdori 80-100 kkal, 
Arktikada 60-70 kkal, Antarktidada esa atmosfera tiniq bo’lganligi uchun yalpi radiatsiya 100-
120 kkal. ni tashkil qiladi . 
Yozda (iyun oylarida) Shimoliy yarim shar eng katta miqdorda yalpi radiatsiya oladi, 
ayniqcha bu miqdor tropik va subtropik kengliklarning ichki quruqlik qismlarida juda yuqori 
bo’ladi. Mo’tadil va qutbiy kengliklar oladigan yalpi radiatsiya miqdori bir-biridan kam farq 
qiladi, chunki Ushbu davrda kunning uzunligi katta. Ekvator kengliklarida havoning namligi va 
bulutlik yuqori bo’lganligi uchun yalpi radiatsiya miqdori kam.