O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universitetining pedagogika instituti «gumanitar fanlar kafedrasi»

4. Atmosferaning va Yer yuzasining issiqlik me’yori. 
Atmosferaning yuqori qismida 
Quyosh nuriga perpendikulyar bo’lgan har bir kv.sm yuzaga yiliga 250 kkal issiqlik tushadi. 
Agar biz buni 100% deb olsak, shuning 38% bulutlarga urilib qaytadi va atmosferaning yuqori 
chegarasida atrofga tarqaydi, 14%i esa atmosferada yutiladi. 48%i to’g’ri radiatsiya sifatida Yer 
yuziga etib keladi. Yer yuzasiga etib kelgan 48 % Quyosh radiatsiyasining 44 % i yutilsa, 4 %i 
yana qaytib ketadi. Shunday qilib, Yerning albedosi 42 % (38%+4%=42%) ni tashkil etadi. 
Demak, atmosfera 14 % issiqlikni quyoshdan, 24 % issiqlikni Yer yuzasidan hamda Yer 
yuzasining samarali (uzun to’lqinli) nur sochishiga ketgan 20 % issiqlikni (14+24+20=58) olib 
dunyo bo’shlig’iga tarqatib yuboradi. 
Shunday qilib, Yer yuzasiga atmosfera orqali kelayotgan issiqlik miqdori unda sarflanayotgan 
issiqlik miqdoriga teng. Lekin Yer yuzasidagi issiqlik balansi turli geografik kengliklarda 
turlicha. 
Shimoliy yarim sharda Quyosh iyul oyi oxirida gorizont ustida eng baland turadi, bu 
vaqtda Quyoshdan kelayotgan issiqlik sarflanadigan (Yerning sovishiga va Yerdan dunyo 
bo’shlig’iga ketayotgan) issiqlik miqdoriga nisbatan ortiqdir. Shu sababli, shimoliy yarim 
shardagi materiklarda iyul oyida, dengizlarda esa avgustda harorat eng yuqori bo’ladi. Aksincha, 
76
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”
. 
71-b, (mazmun-mohiyatidan foydalanildi).
 
77
Strahler, Alan H, “Introducing physical geography”
. 
71-b, (mazmun-mohiyatidan foydalanildi).
 

---

88 
yanvar oyida Quyoshdan kelayotgan issiqlik miqdori shimoliy yarim sharda eng kam va natijada 
harorat yanvar oyida (dengizlarda fevralda) eng past bo’ladi.
Demak, atmosferada uzun to’lqinli radiatsiyaning ikki oqimi mavjud ekan, ya’ni Yerni va 
atmosferani nurlanishi. Ularning orasidagi farq effektiv nurlanish deb ataladi. Effektiv 
nurlanishning miqdori tropik kengliklarda yuqori, yiliga bir kvadrat santimetr yuzaga 80 kkal 
issiqlik to’g’ri keladi. Buning asosiy sababi tropik kengliklarda Yer yuzasi haroratining 
yuqoriligi havoning quruqligi va osmonni tiniqligidir. Ekvator kengliklarida esa havoning 
namligi yuqori bo’lganligi uchun effektiv nurlanish yiliga maydon birligiga 30 kkal.ni tashkil 
qiladi. Yer yuzasi uchun o’rtacha effektiv nurlanish 46 kkal.ni tashkil qiladi. Atmosferani 
Quyoshdan kelayotgan qisqa to’lqinli radiatsiyani o’zidan o’tkazib yuborishi va Yerdan 
kelayotgan uzun to’lqinli radiatsiyani ushlab qolishi issiqxona samarasi deb ataladi.