Kasimova Gulyar Axmatovna Sholdarov Dilshod Azimiddin o’g’li

 
 
 
12.4.Xorijiy mamlakatlar pensiya islohotlarida moliyaviy nazoratning o’rni 
Xorijiy mamlakatlarda ishlayotganlar sonining qisqarishi, davlat byudjetining 
xarajatlar qismida davlat xarajatlarining ortishi, aholining mehnatga qobiliyatli 
qismiga tushadigan og’irlikning ko’payishi, pensiya jamg’armasi mablag’lari 
shakllanishida aksariyat qismining ish beruvchilar tomonidan to’lanishi, iqtisodiy 
islohotlarning chuqurlashuvi jarayonida ishlovchilar ish haqi darajasining ortishi 
240
Hujjatlarning qimmatliligini aniqlash ekspertizasini o’tkazish tartibi to’g’risida»gi NIZOM.
 
O’zbekiston 
Respublikasi Adliya vazirligida 2012 yil 28 martda 2347-son bilan ro’yxatga olingan.O’zbekiston Respublikasi 
qonun hujjatlari to’plami. 2012 yil. 13-son. 150-modda. 

---

484 
va mutanosib ravishda, qarilikni sug’urtalashdagi ulushining ortib borishi joriy 
pensiya to’lovlarida defitsitlik holatlarini vujudga keltirib, amaldagi pensiya 
ta’minotini moliyalashtirishning isloh etilishini taqozo etmoqda. 
Bozor iqtisodiyoti mamlakatlardagi davlat pensiya tizimlari umumiy tamoyillarga 
asoslangan va ayrim o’ziga xosliklarni hisobga olmaganda o’xshash shaklga ega. 
Xorijiy mamlakatlardagi yangi pensiya tizimi uchun xos bulgan umumiy 
xususiyatlar quyidagilardan iborat:
–
pensiya tizimi islohotilari hamon davom etayotganligi va ularning huquqiy, 
tashkiliy, moliyaviy nazorat jarayonlari takomillashib borayotganligi; 
–
uch pog’onali, ya’ni davlat, sug’urta va jamg’arib boriladigan pensiya 
tizimining shakllantirilayotganligi; 
–
shakliga ko’ra majburiy va ixtiyoriy bo’lgan pensiya sug’urtasi 
jamg’armalarining (davlat, xususiy va aralash) tashkil etilganligi;
–
xususiylashgan yagona pensiya hisobvaraqlarining shakllan-tirilganligi. 
Ijtimoiy hayotning keskin o’zgarishlariga sabab bo’ladigan yagona omil
–
bu inson 
omili hisoblab kelingan. Har qanday demokratik davlatning asosiy maqsadi inson 
taraqqiyoti hisoblanadi. Insonning mamlakat rivojidagi rolini ko’rib chiqish, uni 
tadqiq etish doimiy ravishda olimlarning diqqat e’tiborida bo’ldi. Inson taraqqiyoti 
so’nggi o’n yilda yanada kengroq izlanish kontseptsiyalarning yuzaga kelishiga sabab 
bo’ldi. 1990 yildan boshlab har yili BMTning Taraqqiyot dasturi (BMTTD) doirasida 
inson taraqqiyoti haqida butun jahon maxsus ma’ruzalari chop etilmoqda. Ushbu 
ma’ruzalarda inson taraqqiyoti nuqgai nazaridan iqgisodiy va ijtimoiy ko’rsatkichlar 
o’rganiladi, alohida mamlakatlarning rivojlanishi qiyosiy tahlil qilinadi.
Rivojlangan mamlakatlarda pensiya tizimini moliyaviy barqarorlashtirish 
muammolarini echish uchun pensiya yoshi oshiriladi degan g’oya amal qiladi, 
chunki rivojlangan G’arb mamlakatlari uchun bu hayotiy zaruratdir. Bu 
mamlakatlarda ishlovchilar bilan pensionerlar orasidagi nisbat o’zgarib bormoqda, 
ya’ni pensionerlarning soni aholining keksayib borayotgan qismi ishlovchilar 
soniga nisbatan ko’payib bormoqda. Masalan, AQShda pensiya yoshi jinsidan qat’i 
nazar 65 yosh deb belgilandi. 

---

485 
Xorijiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, «Germaniyada har yili ishlovchilar sug’urta 
vznoslari bilan «pensiya koeffitsientlari»ga erishadilar. Yillik ish haqi bilan 
pensiya hisob raqamiga to’langan yillik vznoslar nisbati aniqlanadi. Pensiya 
yoshiga etganda individual pensiya miqdorini belgilashda yillar bo’yicha fondda 
jamg’arilgan mablag’lar asosiy ko’rsatkich hisoblanadi. 
Italiyada yangi tizimga ko’ra normal pensiya yoshi ayollar va erkaklar uchun 
bosqichma-bosqich oshirish mo’ljallangan. 2011 yildagi pensiya islohotlari 
natijasida pensiyaga chiqish yoshi 62-70 yosh oralig’ida o’zgardi.2012 yilda 
xususiy sektorda band bo’lgan erkaklar uchun pensiya yoshi 62 yosh va ayollar 
uchun esa 63 yosh bo’lgan,davlat sektoridagi erkaklar va ayollar uchun pensiya 
yoshi 66 yosh bo’lgan. Pensiya islohotlarga ko’ra, 2018 yilgacha ayollarning 
pensiya yoshi erkaklar bilan bir xil, ya’ni 66 yosh belgilash mo’ljallangan.Umr 
ko’rish darajasining oshishi bilan 2018-2021 yillar oralig’ida pensiya yoshini 
kamida 67 yoshga etkazish belgilangan.
Globallashuv jahon mamlakatlarini keskin raqobat muhitiga tushirib qo’ymoqda. 
Modomiki, endilikda kapital ishlab chiqarish qiymati past bo’lgan erlarga erkin 
o’tib ketishi mumkin ekan, bir qator mamlakatlar hukumatlari korxonalar 
xodimlarni ishga qabul qilish yoki bo’shatishi, ishlab chiqarish xarajatlarini 
kamaytirishi va ishchi kuchini taqsimlanishi engilroq bo’lishi maqsadida mehnat 
qonunlarini erkinlashtirishga va takomillashtirishga harakat qilmoqda. Natijada 
vaqtincha va qisman bandlik ulushi o’sib kelmoqda. 1995 yildan 2006 yilgacha 
Evropa Ittifoqi mamlakatlarida vaqtincha bandlik ulushi 25,0 foizga o’sdi, qisman 
bandlik sharoitlarida esa hozirgi kunda har beshta odamdan bittasi ishlamoqda. 
Bularning barchasi norasmiy bandlik va pensiya fondlariga sug’urta badallarining 
etarli darajada to’planmasligi bilan bog’liq risklarni kuchaytiradi.
Pensiya tizimining huquqiy-institutsional asosini tashkil etuvchi qonunchilikka 
kiritilgan keyingi o’zgartirishlar hamma holatlarda pensiya islohoti maqsadiga 
to’liq mos kelmadi. Ko’pincha hukumatning pensiya miqdorini oshirishga 
qaratilgan qarorlari yoxud pensiya islohotining tub asoslarini o’zgartirish ustuvor 
turadi. Masalan, Polshada Seym konchilari uchun davlat pensiya fondidan 

---

486 
imtiyozli pensiya tayinlash va muddatidan avval pensiyaga chiqish vaqtini 2012 
yilga surish talabini ilgari surdi. Bunday holda zarur mikdordagi mehnat stajiga 
ega bo’lsa, 800 mingdan ortiq kishi muddatidan oldin pensiya olish huquqini 
qo’lga kiritgan bo’ladi. Biroq, ijtimoiy fondlardan to’lanadigan pensiya 
to’g’risidagi qonunga bunday tuzatishning kiritilishi pensiya to’lovlari miqdorining 
keskin ortib ketishiga olib keladi va Polsha pensiya tizimining barqarorlashuvi 
cho’ziladi. 
Xorijiy tajribalar shuni ko’rsatadiki, pensiya ta’minoti sohasidagi o’zgartirishlar 
natijasida tizim mukammallashtirilmoqda: 
o
imtiyozli pensiyalar va belgilangan muddat xizmat qilgani uchun 
tayinlanadigan pensiyalar bo’yicha pensiya ta’minoti tizimini tartibga 
solish; 
o
belgilangan muddatdan ilgari pensiyaga chiqish tartibini bekor qilish; 
o
ijtimoiy to’lovlar doirasini kengaytirish; 
o
majburiy ijtimoiy sug’urta to’lovlarni hisob-kitob qilish bazasini 
ko’paytirish; 
o
yakka tartibda shaxsiy hisobga olish tizimini rivojlantirish.