Fizika,2 qism 20

Ìîddà và màydînning bir-birigà àylànishi. Elåktrînning o‘z

àntizàrràsi  –  pîzitrîn  bilàn  uchràshuvi  ulàrning  elåktrîmàgnit

nurlànish kvàntigà àylànishigà và enårgiya àjràlishigà îlib kålàdi.

Bu hîdisà ànnigilatsiya dåyilàdi:

e

-

  +  e

+

® 2g.

Nàfàqàt elåktrîn và pîzitrîn, bàlki bàrchà zàrràlàr hàm o‘z

àntizàrràlàri bilàn uchràshgàndà ànnigilatsiyagà kirishàdi. Bîsh-

qàchà àytgàndà, ulàr elåktrîmàgnit màydîn kvàntlàrigà (fîtîn-

làrgà) àylànàdi.

---

155

Ushbu  holda  ànnigilatsiya  so‘zi  unchà  qulày  tànlànmàgàn.

Chunki u lîtinchà «yo‘qîlish» dågàn mà’nîni ànglàtàdi. Àslidà

esà zàrrà và àntizàrrà uchràshgàndà håch qàndày yo‘qîlish ro‘y

bårmàydi. Bàrchà sàqlànish qînunlàri to‘là bàjàrilàdi. Ìàtåriya

mîddà  ko‘rinishidàn  elåktrîmàgnit  màydîn  kvàntlàri  ko‘rini-

shigà  o‘tàdi,  õîlîs.

Àgàr mîddàning elåktrîmàgnit màydîn kvàntlàrigà àylànish

jàràyoni  ro‘y  bårsà,  undà  tåskàrisi,  màydîn  kvàntlàrining

mîddàgà  àylànish  jàràyoni  hàm  ro‘y  bårmàydimi,  dågàn  sàvîl

tug‘ilàdi. Àlbàttà, ro‘y båràdi. Umumàn îlgàndà, biz bu jàràyon

bilàn  tànishmiz  (36- §  gà  qàràng).  Enårgiyasi  elåktrîn  và

pîzitrînning  tinchlikdàgi  enårgiyalàri  yigindisidàn  kàttà  bo‘lgàn

g- kvànt  E

g

  >  2m

0

c

2

  =  1,02 MeV  yadrîning  yonidàn  o‘tgànidà

elåktrîn-pîzitrîn  juftligigà  àylànishi  mumkin:

g ® e

-

  +  e

+

.

Elåktrîn-pîzitrîn  juftligining  pàydî  bo‘lishi  và  ulàrning

ànnigilatsiyasi  màtåriyaning  ikki  shàkli  (mîddà  và  màydîn)

o‘zàrî  bir-birigà  àylànishlàrini  ko‘rsàtàdi.

Àntimîddà.  Àgàr  bàrchà  zàrràlàrning  àntizàrràlàri  màvjud

bo‘lsà, undà àntiyadrî, àniqrîg‘i àntizàrràlàrdàn tàshkil tîpgàn

àntimîddà yo‘qmikàn? Àntiyadrîlàrning màvjudligi qàyd qilingàn.

Birinchi  àntiyadrî  –  àntidåytrîn  ( p   và  n   làrning  bîg‘làngàn

holati) 1965- yildà àmårikàlik fiziklàr tîmînidàn tîpilgàn. Êåyin-

chàlik  esà  Sårpuõîvàdàgi  tåzlàtgichdà  àntigåliy  (1970)  và  ànti-

tritiy  (1973)  yadrîlàri  hîsil  qilindi.

Zàrràlàr bilàn to‘qnashgàndà ànnigilatsiyagà uchràshi àntizàr-

ràlàrning uzîq vàqt zàrràlàr îràsidà bo‘lishigà imkîn bårmàydi.

Shuni  àlîhidà  tà’kidlàsh  kåràkki,  ànnigilatsiya  jàràyonidà  judà

kàttà miqdîrdà enårgiya àjràlib chiqàdi. Sîlishtirish uchun àytish

mumkinki,  àjràlib  chiqàdigàn  enårgiya  yadrî  råàksiyalàridà  àj-

ràlàdigàn enårgiyadàn milliînlàb màrtà kàttàdir. Shundày qilib,

ànnigilatsiyadà  o‘zàrî  tà’sirlàshàdigàn  zàrràlàrning  bàrchà

enårgiyasi  bîshqà  turdàgi  enårgiyagà  àylànàdi,  ya’ni  ànnigila-

tsiya  màvjud  enårgiya  mànbàlàri  îràsidà  eng  kàttà  enårgiya

àjràlàdigàn  jàràyondir.  Àgàr  îlàmning  bizgà  yaqin  birîr  jîyidà

àntimîddà  màvjud  bo‘lgàndà  edi,  kuchli  ànnigilatsiya  jàràyoni

ro‘y  bårishi  và  ulkàn  pîrtlàsh  bo‘lib,  kàttà  miqdîrdà  enårgiya

àjràlishi kåràk edi. Låkin àstrîfiziklàr hànuzgàchà bundày hîlni

---

156

qàyd  etmàgànlàr.  Shuning  uchun  hàm  àntimîddàni  o‘rgànish,

hîzirchà,  fàqàt  mîddà  tuzilishini  o‘rgànish  yo‘nàlishidàgi

fundàmåntàl  izlànishlàrdan  iborat  bo‘lib  qîlmîqdà.

Àziz o‘quvchilàr, siz hàm tåz îràdà bu izlànishlàrgà o‘zingiz-

ning  munîsib  hissàngizni  qo‘shàsiz,  dågàn  umiddàmiz.