Tasdiqlangan fan dasturiga muvofiq ishlab chiqildi

hodisaning qonuniyati
deyiladi. Ularda o’zgarmas xususiyatlar va qonuniyatlarning mavjudligi 
o’zgarishlarni oldindan payqash, harakatlarni muvofiq yo’naltirish imkonini 
vujudga keltiradi.
Borliqdagi jonli mavjudotlarning o’ziga xos tarzda, muayyan yo’nalishda, 
ma’lum darajadagi kuch bilan xatti-harakatni amalga oshirishga undovchi ehtiyojlar 
ular uchun faollik manbai vazifasini bajaradi. 
Amerika, Lotin Amerika va Afrika davlatlarida agar o’smir bola gapirib 
turgan bo’lsa, kichiklar uni hurmat qilib eshitishlari va gapini bo’lmasligi kerak 
(TorresGuzman, 1998). Sinfxonada o’qituvchi o’quvchilarning ko’zlari unga 
yo’naltirilmagan (hammagni ko’zlaring menda bo’lsin yoki doskada bo’lsin 
degablaridek) bo’lsa yoki e’tibor berilmayotgan bo’lsa, o’qituvchi bu holatni o’qiga 
bo’lgan hurmatsizlik deb qabul qiladi. 

 
Ijtimoiy masofa farq ma’daniy tarzda turlicha bo’ladi.Ba’zi joylarda 
suhbat bo’layotgan paytda bir-biriga yaqin turish oddiy ma’daniyatdek 
qaraladi;boshqalarida bo’lsa, bir biridan uzoqda turish oddiy hol ko’rinadi 
(Beaulieu, 2004). Agar o’quvchi va o’quvchi turli xil ijtimoiy masofa tanlasa 
muammolar yuzaga kelishi mumkin. Masalan o’quvchi yaqin masofani afzal ko’rsa 
o’qituvchi buning teskarisini xohlasa bu shilqimlikka o’xshab ko’rinadi, yoki 
bo’lmasam o’qituvchi yaqin masofani xohlab o’quvchi xohlamasa bu ortiqch 
rasmiylik yoki ikkilanishdek tuyiladi. 

 
Kutish vaqti madaniy ravishda turlicha bo’ladi.Kutish vaqti bir 
insonning savoli va ikkinchisining javobi o’rtasidagi oraliq hisoblanadi. Ba’zi 
ma’daniyatda kutish vaqti nisbatan uzoq uch yoki to’rt sekund bo’ladi (Tharp & 
Gallimore, 1989). Boshqa birlarida bo’lsa, inson gapini tugatib olishidan oldin 
unga javob berib bezovta qilish (manfiy) oddiy hol sanaladi. Sinfxonada, kutish 
vaqti nisbiy olganda bir sekundni tashkil qiladi; undan keyin o’qituvchi boshqa 
o’quvchiga yuzlanib boshqa savol beradi.Agar oquvchi bir sekunddan uzoq o’tib 
javob bersa u ikkilanganga o’xshab tuyuladi. Agar o’quvchi manfiy kutish vaqtiga 
moyil bo’lsa, u biroz qo’pol va hovliqma bo’lib ko’rinadi. 

 
Angliya madaniyati, savollar odatda biror ma’lumot olish uchun 
beriladi va savol so’rayotgan insonda haqiqattan ham so’ralgan ma’lumot yo’q 
bo’ladi. (Rogoff, 2003). Ko’plab sinfxonalarda, o’qituvchi odatda o’quvchilardan 
106
A handbook for teaching and learning in higher education : enhancing academicpractice / [edited by] Heather Fry, 
Steve Ketteridge, Stephanie Marshall.–3rd ed.p. cm. pp: 77. 

---

140 
savol so’raydi va javobini o’qituvchi allaqachon bilgan bo’ladi, u shunchaki 
o’quvchi javobni biladimi yoki yo’q shuni tekshiradi (Macbeth, 2003). Savol: “2 + 2 
nechchi bo’ladi?” misol bo’ladi.Agar o’quvchi bu tekshirilish maqsadni bilmasa 
chalg’ib ketishi yoki o’qituvchi chindan ham e’tiborsiz deb o’ylashi turgan gap. 
Bundanda yomonio’qituvchi xuddi o’quvchining bilmasligini boshqalarga oshkora 
qilib uni sharmanda qilayotganga o’xshaydi.
107
 
Insonning faolligi boshqa mavjudotlardan tub darajada ham mohiyat, ham 
shakl jihatdan tafovutga ega bo’lib, yuzaga kelgan ehtiyojlarning turli vaziyatlarda 
qondirilishida o’z ifodasini topadi.
Jumladan, mavjudotlar va hayvonlar o’zlarining tanasi va uning a’zolari 
tuzilishiga, instinktlarning turli-tumanligiga binoan, o’z o’ljasini tutib olishga 
nisbatan intilishni vujudga keltiruvchi tabiiy imkoniyati uni oldindan payqash 
sezgirligi orqali zudlik bilan faol harakat qiladi.
Hayvonlar ehtiyojlarining qondirilishi jarayoni qanchalik maqsadga muvofiq 
ravishda kechgan bo’lsa, bu esa o’z navbatida, ularning qurshab olgan yashash 
muhitiga engillik bilan moslashuvini ta’minlaydi.
Masalan, asalari xatti-harakatining tug’ma, irsiy dasturi uning gulshira (nektar) 
yig’ish ehtiyojlari bilan cheklanib qolmasdan, balki bu ehtiyojlarni qondirish 
obyektlari (gullarning navlari, ularning uzoq va yaqinligi, qaysi tomonda 
joylashganligi, mo’l-ko’lligi kabilar ham) aks etadi. Shu boisdan mavjudotlarning 
ehtiyojlarida ularning faolligi omili sifatida tabiiy alomatlar, instinktlar, shartsiz 
reflekslar va hokazolar bevosita qatnashadi. 
56-rasm 
Inson faoliyati shakllari, turlari, avvalo, mehnat 
taqsimoti, odamlar, jamiyat ehtiyojining oʻsishi 
jarayonida oʻzgarib, rivojlanib boradi. Faoliyat 
elementlarini insonlar, inson ehtiyojlari va 
manfaatlari, faoliyat predmeti, motivlari, faoliyatning 
maqsadlari, amalga oshirish yoʻllari, vositalari va 
usullarini tashkil etadi.
Faoliyat muayyan yaxlit jarayon sifatida oʻzida mavjud olamni, ijtimoiy 
borliqni, amaliyotni oʻzgartirish va tushuntirish dasturi hamda undan kelib 
chiqadigan harakatlar majmuini mujassamlashtiradi. 
Keyingi davrlarda faoliyat funksiyalarining murakkablashuvi, turlarining 
ortishi va chuqurlashishi kuzatilib, u ilmiy, amaliy, ijtimoiy ahamiyatga molik 
masalaga aylandi. Shu bois, faoliyat bir qancha fanlar: psixologiya, sotsiologiya, 
siyosatshunoslik, ekologiya, iqtisodiy nazariya, huquqshunoslik, xususan, 
falsafaning ham maxsus tadqiqot obʼyekti sanaladi. 
Inson faoliyati murakkab va o’ziga xos jarayon bo’lib, shunchaki ehtiyojlarni 
qondirishdan iborat emas, balki ko’pincha jamiyatning maqsadi va talablari bilan 
belgilanadi. Xuddi shu boisdan qo’yilgan maqsadning anglanilganligi, unga erishish 
107
David G. Mаyers Psychology,© 2010 by Worth Publishers. 81-83b. 

---

141 
bo’yicha ish harakatlari tajribasi anglanilganligi va bog’liq ekanligi inson 
faoliyatining o’ziga xos belgisi bo’lishini tasdiqlaydi. 
 
57-rasm 
Odatda faoliyatga ta’rif berilganda, birinchi galda anglanilgan maqsad bilan 
boshqarilishi, so’ngra psixik (ichki) va jismoniy (tashqi) faollikdan iborat ekanligi 
ta’kidlab o’tiladi. Lekin ushbu belgilar faoliyat ta’rifini mukammal tarzda ochib 
bermaydi. Ilmiy matnlar tahlilining ko’rsatishicha, faoliyat tushunchasi falsafa, 
fiziologiya, sotsiologiya, psixologiya fanlari predmetidan kelib chiqib, o’zaro 
qorishish oqibatida mehnat, ish, aktivlik, xulq singari to’rt xil tavsifga ega bo’lgan. 
Yuqorida zikr etilgan tashqi va ichki faoliyatdan tashqari psixologiyada tarkib 
nuqtai nazaridan