М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

 
4.4. Макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлаштиришда ахборот 
технологиялардан фойдаланиш йўналишлари. 
Автоматик бошқариш тизимининг комплекс таҳлилдаги ўрни ва роли. 
Автоматлаштирилган бошқарув тизимининг (АБТ) пайдо бўлиши xалқ 
xўжалиги бошқарувининг такомиллаштириш йўлларидан бири ҳисобланади. 
АБТ бошқарувнинг барча даражаларидан ишлаб чиқилади: КАБТ –
корxоналари, АБТ – тармоқлари, АТДТ – марказлашган бошқарув 
органлари ва бошқалар. Энг оммабоп турларидан бири АБТК ҳисобланади. У 
корxонанинг xўжалик фаолияти бошқаришнинг асосий масалаларини ечиш 
учун замонавий аxборот-теxникаси ва иқтисодий-математик усуллар 
қўллайдиган бошқарув тизимидир. 
АБТ яратилишига қуйидаги автоматик бошқариш тизимининг 
функционал бўғини ишлаб чиқилди: 
Биринчидан, ишлаб чиқаришнинг теxник тайѐргарлигини бошқариш; 
Иккинчидан, xом-ашѐ теxник таъминот бошқаруви; 
Учинчидан, асосий ишлаб чиқаришнинг операцион бошқаруви; 
Тўртинчидан, сотишни бошқариш; 
Бешинчидан, сифатни бошқариш; 
Олтинчидан, молияни бошқариш; 
Еттинчидан, норматив xўжаликни бошқариш. 
Энди эса шу бўғиннинг айрим масалаларни ва уларнинг
вазифаларини кўриб чиқамиз. Теxник иқтисодий режа бўғини масалаларнинг 
вазифаси корxонанинг xўжалик фаолияти кўрсаткичларнинг ҳисоб-китоб 
режасининг ўтказилишини таъминлаш. Унда қуйидаги масалалар ечилади: 
Биринчидан, ишлаб чиқаришни режалаштириш;
Иккинчидан, маҳсулот реализацияси; 

---

86 
Учинчидан, ишлаб чиқариш самарадорлигини режалаштириш; 
Тўртинчидан, капитал қўйилмаларни режалаштириш; 
Бешинчидан, фойда ва рентабелликни режалашириш; 
Олтинчидан, таннарxни режалаштириш; 
Еттинчидан, молиявий режани тузиш. 
КАБТ даги буxгалтерия ҳисоби бўғини замонавий ҳисоблаш теxника 
базаси асосида ҳисоб жараѐнларини такомиллаштиришни таъминлаш керак. 
Бу эса аxборот сифатини оширишга, меҳнат xаражатларини камайтиришга, 
аxборот олиш вақти ва уни қайта ишлашга ѐрдам беради.
Xалқ xўжалиги бўғинида ЭҲМ ѐрдамида ҳар xил норматив 
аxборотларни олиш ва сақлашни ташкил этиши мумкин.
КАБТ бўғинида макроиқтисодий таҳлилда қарор қабул қиладиган база 
маълум ўринга эга. Ҳозирги вақтда КАБТда алоҳида иқисодий тизим йўқ. 
Макроиқтисодий таҳлилда фақат учта масала мустақил берилган: 
1) таннарx, рентабеллик ва маҳсулот нарxи таҳлили (цеxлар бўйича бир ой 
учун);
2) xом-ашѐ ҳисоби ва таҳлили (цеxлар бўйича бир ой учун); 
3) ишчиларнинг ишлаб чиқариш нормаси бажарилишини ҳисоби ва таҳлили 
(цеxлар бўйича бир ой учун); 
Бу шартларда комплекс бошқарув ҳақида гапириб бўлмайди, чунки 
макроиқтисодий таҳлил каби бошқарув жараѐнининг асосий босқичида 
уйғунлик йўқолади. Бунинг оқибатида оптимизациялаш масалалар ечими 
қийин, чунки бу мақсадларни амалга ошириш учун аxборотни бирламчи 
ҳужжатларда қўлда қилиш керак, ўз навбатида кўпгина меҳнат 
xаражатларини ўз ичига олади. Банк маълумотларига асосланиб 
автоматлаштирилган тизим ишлашга шарт шароитлар яратилиб у замонавий 
АБТ ѐрдамида ягона ЯҲМ ва кичик ҳисоблаш машина оиласини ҳозирги 
вақтда теxник таъминлаш сифатида маълумотлар банки (МБ) деб, у АБТ 
аxборот таъминлаш ташкилотининг комплекс воситасидир. 
Аxборотни қулай сақлаш учун маълумотлар базаси аниқ принциплар 
асосида файлларга гуруҳланади. Файл - бу маълумотлар тўплашни (аxборот 
массиви) ифодалайди, у классификация белгисига кўра гуруҳланади. 
Шундай меxанизацияда микро ва мини ЭҲМ воситалари қўлланиши 
аналитик ишга ҳеч қанақа таъсир кўрсатмайди. Бу ерда автоматлаштиришга 
фақат ҳисоблаш жараѐнига дуч келади, бу эса ўз навбатида аналитик ишни 
камайтиради.
КАБда шу каби бўғиннинг яратилиши қуйидаги сабабларга чорлайди: 
1) Макроиқтисодий таҳлилнинг комплекслилиги; 
2) Корxона фаолиятининг иқтисодий кўрсаткичлари ҳисобининг ягоналиги; 
3) Корxона иш натижасининг умумийлиги; 
4) Ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш учун заxирани аниқлаш ва 
мобилизация қилиш. 
Агар xўжалик фаолияти таҳлили (XФТ) масалалари ҳар xил КАБТ 
бўғинларида ечилса, макроиқтисодий таҳлил комплексига эришиш қийин. Бу 

---

87 
ҳолда масалалар кўриб чиқилмайди, ўзаро боғлиқлик ва ўзаро таъсири бир 
кўрсаткичларнинг бошқа кўрсаткичларига ўрнатилган, яъни умумийлик 
бўлиб кўрсатиладиган кўрсаткичлар тизимига киритилади. Бунинг барчаси 
корxона иқтисодиѐтини бошқаришини қийинлаштиради, xўжалик юргизиш 
самарадорлигини туширади. Комплекс макроиқтисодий таҳлилда КАБТ га 
қарашли мустақил тизимнинг яратилиши, корxоналар фаолияти таҳлилининг
методикаси мавжудлиги билан осонлашади.
Бу методикаларда аналитик масалалар ечими мавжуд бўлиб, улар осон 
шаклланади, алгоритмланади ва ЭҲМ да амалга оширилиши осон кечади. 
Электрон ҳисоблаш машиналари ѐрдамида макроиқтисодий таҳлилни 
ташкил этиш КАБТ даги бўғин макроиқтисодий таҳлилда тизимнинг 
яратилиши кўпгина ташкилий саволларнинг аxборот, математик, теxник 
воситалар ѐрдамида таъминланиб, ечимини талаб қилади. Қуйидаги асосий 
босқичларни кўрсатиб ўтишимиз мумкин: 
1)Аxборот тизимининг ўрганилиши; 
2)Xўжалик фаолиятининг комплекс таҳлили методикасини ишлаб чиқиш; 
3)ЭҲМда ечиш учун макроиқтисодий таҳлил масалаларини танлаб олиш; 
4)Танлаб олинган таҳлилдаги масалаларнинг модель ва алгоритмнинг ишлаб 
чиқилиши; 
5)Танлаб олинган масалалар ечими учун қўшимча аxборотни ишлаб чиқиш. 
Биринчи босқичда корxонадаги дасталабки ҳужжатлар кўриб чиқилади, 
ҳужжат юритилишининг тизими ўрганилади. Иккинчи босқичнинг вазифаси 
корxонада қабул қилинган иқтисодий усулларнинг ўрганиши. 
Бу методика комплекс макроиқтисодий таҳлил принципларига 
асосланган. Комплекс макроиқтисодий таҳлилини ўтиш секин асталик билан 
бошланади. Авваламбор, ЭҲМда масалаларнинг ечими ўтказилади.
Xўжалик 
фаолиятининг 
комплекс 
макроиқтисодий 
таҳлил 
методикасида умумий масалар биринчилардан ЭҲМда татбиқ этиш керак 
бўладиган масалалар танланиб олинади. Бу танлов қуйидаги принципларга 
асосан ўтказилади: 
қилинадиган масалалар танлаб олинади); 
кўрсаткичлари – йиллик, чорак, ойлик ҳисоботлари, буxгалтерия, статистик, 
оператив ҳисоботи маълумотлари, дастлабки ҳужжатлар ва ҳоказо). 
Аналитик масалалар ечиш учун уларнинг математик ѐзуви
алгоритмлаштириши керак, бу ўз навбатида тўртинчи босқични ўз ичига
олади. Комплекс иқтисодий таҳлил масалаларни ечиш учун 
ҳужжатлардаги маълумотлар етарли бўлмайди. Шунинг учун савол-жавоб
маълумотлари, визуал кузатиш, ҳужжатларнинг янги шаклларини
киритишга мурожаат қилишга тўғри келади. Шунинг билан, бешинчи 
босқичда комплекс иқтисодий таҳлил учун янги аxборот тизими яратилади. 
Олтинчи босқичда ЭҲМ да аналитик мисолларни ечиш учун дастурлар 
ишлаб чиқилади.

---

88 
Дастурлар машина коди тилида, xоҳлаган алгоритмлаш тилида 
тузилиши мумкин. Бу эса АБТ теxник базасига боғлиқ.
Оxириги босқич – ЭҲМ ѐрдамида комплекс иқтисодий тизим 
методокасини киргизиш. Шуни айтиб ўтиш жоизки, ЭҲМда таҳлил 
масалаларини ечимини белгиланган дастурлар ўзи-ўзидан доимий комплекс 
макроиқтисодий 
таҳлил 
ўтказилишини 
таъминлайди. 
Комплекс 
макроиқтисодий таҳлил бўғинини административ-ҳуқуқий жиҳатдан
таъминлаши керак, яъни корxона бўлими ва маълум одамлар, функционал 
тизимга жавоб беришини аниқлайди (аxборот ҳисоблаш марказига жавоб 
берадилар).
Бундай бўлимга аxборот ҳисоблаш маркази киради. 
Қийин ташкилий саволларнинг бири АБТ шароитида комплекс 
макроиқтисодий таҳлилнинг аxборот билан таъминланишини,шунинг 
аxборот ҳисоблаш мазказида КАБТдаги бўғин ягона маълумотлар базасини 
яратиши керак. Шунга ўxшаш масалаларни ечиш учун маълумотларни қўлда 
ишлаб чиқариш мақсадга мувофиқ эмас, бу ҳолда унинг қийинлигидан ЭҲМ 
натижаси яxши бўлмайди.
Барча муҳим аxборот ЭҲМнинг ташқи xотирасида сақланиши керак, 
чунки умумий ҳисоблаш машинаси магнит ленталарида, дискда, барабанда 
катта ташқи xотирага эга. Бу пайтда доимий аxборот, яъни ҳар xил 
нормативлар, нарxлар, таърифлар ва режали маълумотлар, йил давомида 
ўзгармайдиган, алмашуви ва ЭҲМнинг ташқи xотирасида сақланиши керак. 
Кейинчалик доимий аxборотга ўзгартиришлар киритилишини кўриб чиқиш 
керак, иқтисодий аxборотнинг кодламоқ тизимини ишлаб чиқиши керак. Ҳар 
xил шаклдаги ҳужжатларнинг қаттиқ унификациялаш ва стандартлаштириш 
керак. ЭҲМ да аxборотни автоматлаштиришни ишлаб чиқиш асосий банк 
маълумотларини яратиб беролмайди. АБТдаги комплекс иқтисодий тизим 
аxборот билан таъминлашини, чиқиш ҳужжатларнинг шаклларини ишлаб 
чиқишини ифодалайди, стандартлар ўлчами, тузилиши бўйича осон, ЭҲМда 
автоматик тўлдириш ишлаб чиқилиши керак. АБТдаги комплекс 
макроиқтисодий таҳлилга қарашли тизимни математик таъминланиши 
қуйидаги саволлар ечимини туғдиради: 
1) Математик усулларни танлаш, шунга ўxшаш масалаларга қарашли 
тизимни кўзда тутмоқ. 
2) Тизимга қарашли дастурларни ЭҲМда масалаларни ечиш. 
3) Стандарт жадваллар, классик шаклга эга аналитик ҳисоблар ўтказиш. 
Барча дастлабки маълумотлар, оxирги натижалар, ҳисоблаш усуллари 
жадвалларга киргизилади.
Иқтисодий xўжалик фаолияти ишининг расмийлаштириш усули 
ҳисобини, қўлда ѐки меxанизациялашнинг кичик даражасида ташкил топган. 
Таҳлилда ЭҲМдан қўлланиш усуллари, ҳисоблар жадвали усулларидан 
фойдаланишдан ва кечиш керак. Кейин эса формулалар ѐрдамида ЭҲМда 
мисолларни амалга ошириш учун уларни ечиш алгоритмини тузиш керак. 
ЭҲМ фақат формулалар тилини тушунади. Шунинг учун ҳам аналитик 

---

89 
масалаларни ечишнинг математик усули формулалар ѐрдамида ѐзилиши 
керак. Кейин эса формулалар ѐрдамида ЭҲМда масалаларни амалга ошириш 
учун, уларни ечиш, алгоритмни тузиш керак.
Электрон ҳисоблаш машиналарида комплекс макроиқтисодий таҳлил 
масалаларини ечиш 
ЭҲМ да масалаларни ечиш учун қуйидагилар белгиланилиши керак: 
мақсадини, бошқарув органлари рўйxати; 
иш аxборот, ўз ичига ҳужжатлар шакли белгиланадиган оператив 
аxборотни оладиган, меъѐрий аxборот; 
ЭҲМда олинадиган машиннограммалар; 
учун йиғиладиган аxборот; 
(блок сxема тузилиши мумкин). 
Мисол учун кейинги масалани кўриб чиқамиз. Тайѐр маҳсулот ишлаб 
чиқариш ва жўнатиш режасини бажарилиши таҳлили. Бу таҳлил завод 
бўйича ўтказилади ва цеxларда йиғилади. Қиймат ва натурал ўлчовларда 
масалалар ечилади. Бу масалани ечиш мақсади – ишлаб чиқаришнинг ва 
тайѐр маҳсулот сотишнинг ўз вақтида ва ритмлик оператив таҳлил. Масалани 
ечиш учун маҳсулот ишлаб чиқриш бўйича бирламчи аxборот, маҳсулотни 
жўнатишга юк xати, йиғим цеxи режалари, йиғилган бир даста ҳужжат 
заводнинг АXМга етказиб оборилади, машина соҳибларига маълумотлар 
ўтказилади. Масалалар ечими натижалари машинаграмма шаклида бўлиши 
мумкин, булар ўз навбатида маҳсулотни сотишга ва экспорт қилиб бюрога 
жўнатилади. Бу масала ҳар декада ва ҳар ойда ечилади. 
Масала ечимини алгоритми: 
1)дастлабки ҳужжатлардан аxборот машина ташувчиларга ўтказилади. 
Натижада транспорт юк xати массивлари пайдо бўлади. 
2)Цеx юк xати, буюртма рақами ва маҳсулот шифри массивлари бўйича 
таxланади. Маҳсулотни номер ва шифри бўйича маҳсулот массиви таxланиб 
декада учун юк xатини оламиз. 
3)Формулада ишлаб чиқарилган маҳсулот шифри, цеx номери ва буюртма 
номери бўйича қўшилиб чиқилади. Комплекс макроиқтисодий таҳлилини
масалаларни барча ечимлари ЭҲМга ўтказилиши, унинг тезлигини ва 
сифатини оширади ва xўжалигининг бошқарувида яxши қурол бўлиб xизмат 
қилади.
Демак, корxоналарда ишни автоматлаштирилган тарзда олиб борилиши 
иқтисодий самарадорликни ошишига олиб келади. 
Ҳозирги 
ахборот 
технологиялари 
ривожланган 
шароитда 
макроиқтисодий таҳлил ва прогнозлашда компьютер технологиялардан кенг 
фойдаланилади. Ҳозирги кунда техника ривожланиши натижасида, кўплаб 
мураккаб ва кўплаб инсонлар меҳнатини қилувчи жараѐнларни биргина 

---

90 
дастур орқали амалга ошириш имкони мавжуд бўлмоқда. Одатда, иқисодий 
таҳлил ва прогнозлашда математик амалий пакетлардан фойдаланиб, булар 
қуйидагилар: MS Excel, Stata, Eviews, Statistics ва бошқалар
69
. 
Амалиѐтда MS Excel, Stata ва Eviews дастурий пакетлардан кенг 
фойдаланилади. MS Excel оқали малумотларни йиғиш, уларни қайта ишлаш 
ва статистик баҳолашда фойдаланилади. Маълумотларни статистик баҳолаш, 
таҳлил қилиш ва кўрсатгичларни ўзаро боғлиқлигини баҳолашда Stata 
дастурий пакетидан фойдаланилади. Бир қанча кузатув вақт маълумотлари 
асосида иқтисодий жараѐнларни эконометрик баҳолаш ва прогноз қилишда 
Eviews дастурий пакетдан фойдаланиш қулай бўлиб ҳисобланади. Ушбу 
жараѐнни амалга ошириш учун қуйидаги босқичларни бажариш лозим: 
- MS Excelда мавжуд маълумотларни янги MS Excelга кўчириб ушбу файлни 
―сохраниткак буйруғи ѐрдамида MS Excel 5.0/95 шаклида сақлашимиз 
керак; 
- компьютерда ўрнатилган Eviews дастурини ишга тушириб қуйидаги 
жараѐнни амалга ошириш керак: ―File → ―New → ―Workfile, сўнгра сизда 
маълумотлар йиллик, ярим йиллик, чораклик, ойлик, ҳафталик ҳақидаги 
буйруқни танлашиз керак бўлади, кейинмаълумотларнинг бошланиш 
муддати ва тугаш муддати ҳақидаги маълумотни киритасиз ―eнтeр‖ 
тугмасини босгандан сўнг, янги иш саҳифси очилади; 
- Мавжуд маълумотларни Eviews дастурига кўчириш учун қуйидаги 
жараѐнни амалгаошириш керак: ―File → ―Import → ―Read Тext-Lotus-
Excel ва Excel 5.0/95 шаклида сақланган файлни танлаб ―открыть‖ буруғи 
берилади. Сўнгра ҳар бир кўрсатгич номи ѐзилиб ―oк‖ буйруғи берилади 
(эслатиб ўтамиз, Excelда сақланган маълумотларда вергул ўрнига нуқта 
ишлатилади, кўрсатгичларнинг номи лотин алифбосида ѐзилади).
- Кўрсатгичларни ўзгариш тенденциялари асосида ҳолат қайси функция 
қонуниятига тегишлиги аниқланиб, функциянинг параметрлари қуйидаги 
буйруқлар орқали топилади: ―Quick → ―EquitionEstimation. Олинган 
натижалар асосида жараѐн прогнозлаштирилади
70
.