М. Қ. Пардаев, Ш. С. Олтаев, Х. А. Улашев

Тизимлаштириш 
(тартиблаштириш) 
деганда, 
ўрганилаѐтган 
объектни ўрганиш учун унга мантиқан кетма-кетликни таъминлаган ҳолда 
тартибга солиш тушинилади. Чунки, ҳар қандай иқтисодий жараѐнлар ўта 
мураккаб бўлиб, бир-бири билан узвий боғлиқликда ва алоқада содир бўлади. 
Шу туфайли уларни ҳар томонлама, чуқур ўрганиш учун кетма-кет равишда 
тартиблаштириб, батафсил таҳлил қилиш лозим бўлади. Масалан, макро 
даражада натижа кўрсаткичи ўзгарса жуда кўп омиллар таъсир қилган 
бўлади. Барча омиллар натижагаижобий ѐки салбий таъсир қилиши мумкин. 
Буларнинг таъсири кетма-кет равишда хисоблаб чиқилади ва батафсил 
таҳлил қилинади. Айнан шу ҳолат иқтисодий-ижтимоий жараѐнларни, 
уларнинг ўзгаришларини макро даражада таҳлил қилишни тақозо қилади. 
Ўрганилаѐтган объектни таҳлил қилганда 
умумлаштириш
усулидан 
ҳам фойдаланилади. 
Умумлаштириш 
деганда, объект ѐки жараѐннинг барча 
жиҳатларини атрофлича ўрганиб, яхлит хулосага келиш тушинилади. Бу 
хулосалар ўрганилаѐтган объектни ривожлантириш учун асос бўлади. Булар 
эса, таҳлилнинг бошқарув функциясидан келиб чиқади. Бошқарув учун 
тегишли чора-тадбирлар ишлаб чиқишда таҳлил маълумотларидан 
фойдаланилади. Яхши кўрсаткичларни қандай сақлаб қолиш йўллари, салбий 
таъсир қилган омилларни қандай ижобий ҳолатга айлантириш масаласи 
қараб чиқилади. Шулар орқали ўрганилаѐтган объект хақида тегишли ва 
асосли хулосага келиб, бошқарув қарорлдари қабул қилинади.
Иқтисодий таҳлилнинг методологик асосларининг таснифи қўйидаги 
чизмада келтирилган (3.1-чизма).

---

64 
3.1. - чизма. Иқтисодий таҳлил методологияси таснифи 
Ушбу 
чизмада 
биринчи 
йўналиш 
бўйича 
келтирилган 
категорияларнинг қисқача мазмуни шундаки, ўрганилаѐтган барча иқтисодий 
жараѐнлар бир-бири билан узвий боғлиқлигда, ҳаракатда ва ўзгаришда деб 
қаралади. Булар таркибига индукция ва дедукция, сабаб ва оқибат, шакл ва 
мазмун, миқдор ва сифат каби билиш назариясида қўлланиладиган 
категориялар киради. 
Бундаги 
иккинчи 
йўналиш, 
бевоситаўрганилаѐтган 
объектга 
узлуксизликни таъминлаган ҳолда тизимли ѐндашишдан иборатдир. 
Ўрганилаетган объктни мураккаб иқтисодий жараенлар мажмуидан иборат 
деб баҳолаб, уларнинг барча қисмлари бир-бири билан ўзаро узвий 
боғлиқликдалигидан келиб чиқиб, уларни ўрганишда барча жиҳатларини 
тартибга солган ҳолда яхлит хулосага келгунча қилинадиган ҳодисалар 
иқтисодий таҳлилнинг тизимли ѐндошиш методологиясини ташкил қилади. 
Бу деталлаштириш, тизимлаштириш ва умумлаштиришдан иборат. 
Мазкур ѐндошувлар таҳлил жараѐнида қуйидаги босқичларни ўз ичига 
олади: объектни ўрганиш учун ахборотлар тўплаш, ахборотларни турли 
ѐндошувлар бўйича қайта ишлаш, ижобий ва салбий хулосаларга келиш, 
бошқарув қарорларини қабул қилиш учун тегишли чора-тадбирлар ишлаб 
чиқиш ва буларнинг ижросини таъминлаш бўйича назоратни амалга ошириш. 
Мазкур ҳолатнинг барча босқичларида ахборотлардан фойдаланилади. Шу 
туфайли таҳлилнинг тўғри амалга оширилишида ҳаққоний ахборатларнинг 
аҳамияти катта.