Olkashunoslik

N a sa f
Istaxriy m a’lumotiga ko‘ra, Nasaf ко‘handiz, shahriston va 
raboddan iborat yirik shahar edi. Shahami daiyo kesib o'tgan b o iib , 
shahar darvozalari qo‘shni yirik shaharlar va aholi punkdariga eltuvchi 
nomlar bilan atalgan. Nasaf rabodi ham devor bilan o ‘ralgan va uning 
to ‘rt darvozasi bo‘lgan. Bu darvozalar Samarqand, Kesh, Buxoro va 
Gubdin deb nomlangan.
Ibn Havqal m a’lumotiga ko’ra, Gubdin darvozasi yonida yirik bo- 
zor bo‘lgan. Sa’moniy (XII) Nasafda to ‘rt ko‘cha, ikki masjid, bir dar- 
voza va bir rabod bo‘lganligini sanab o ‘tadi. XVII asr muallifi Mahmud 
ibn Valining yozishicha, «Mo‘g ‘ul Kepakxon u yerda Saroy qurdiradi. 
Saroy m o‘g ‘ulcha «Qarshi» deb atalganligi uchun u joylashgan shahar 
Qarshi nomi bilan mashhur bo‘ldi. U kichik b o is a ham did bilan reja 
asosida qurilgan. Unda ko‘plab bog‘lar va ekin maydonlari mavjud. 
Ularda madrasa, xonaqo, masjidlar va hammomlar mavjud».
Kesh
shahri haqida Ibn Havqal bunday yozadi: «Kesh к о‘handiz, 
qo‘rg on va rabodga ega bo'lgan shahardir. Shuningdek rabodgatutashib 
ketgan boshqa madina ham mavjud. Undagi uylar loy va yog‘ochdan 
qurilgan». Al-Maqdisiy ham Keshda madina va rabodga ega bo‘lgan 
shahar bo‘lganligini vozgan. Uning tavsifi hozirgi Shahrisabz o'm ida 
bo‘lgan Keshga to ^ 'r i keladi.
Ibn Havqalning «Yo‘llar va yurtlar» asarida Kesh haqida quyidagi 
m a’lumodar saqlangan: «Kesh shahristonida to‘rt darvoza bor. Temir 
darvoza, uning yonida Ubaydulloh darvozasi va to‘rtinchisi tashqi sha­
har darvozasi. Tashqi shaharda ikkita darvoza bor: ichki shahar darvo­
zasi va Barkanon darvozasi. Siyom tog‘laridan boshlangan daiyo sha- 
haming janubidan oqadi, yana bir daryo - Asrud; Qashqrud rustoqidan 
boshlanib, shahaming shimolidan oqadi».
«Kitob al-masolik va-l-mamolik».
Abu Zayd BaJxiy, Istaxriy va Ibn 
Havqal ijodi mahsulidan iborat geografik asar. Unda vozibshj^lji^iX- X 
asrlarda Kesh qal’a (ko‘handiz), shahar qo‘rg‘oni (hiSi^^rSilSftaratjf©^

---

(rabod) qismlardan iborat bo‘lgan. Qal’a arablar istilosi davnda vavron 
etilgan. Shahar eniga va bo'yiga 2 km dan ortiqroq maydonni ishg'ol 
qilgan va 4 ta darvozasi (tashqi devorda 2 ta darvoza) bo‘lgan. Sha­
har yonidan daryo oqib o ‘tishi, iqlimi issiqligi, mevalar mo'l-ko'lligi 
ta’kidlangan.
«Hudud-ul-olam»
muallifi noma'lum, X asrda forsiy tilda yozilgan 
geografik asar. Mazkur asaming Movarounnahr tavsifi qismida Kesh 
haqida ham m a’lumot bor. Unda shahaming shahriston, ko‘handiz va 
rabodi borligi, uning yonidan oqib o ‘tuvchi daryo suvidan dehqonchi- 
likda foydalanilishi, yaqinidagi tog‘lardan tuz va boshqa qazilma boy- 
liklar qazib olinishi yozilgan.
Chag‘oniyon.
Arab tarixchisi Istaxriyning m a’lumotlariga ko‘ra, 
Chag‘oniyonning Termizdan maydoni jihatdan katta, biroq Termiz aho- 
lisi soni va boyligi bilan Chag‘oniyondan ustun turgan.
Manbalarda poytaxt Chag'omyondan karvon yo‘llari Hisoming 
janubiy yonbag‘irlari bo'ylab shimoli-sharqqa - Qorateginga va Sur- 
xon soyi bo‘ylab Pomir orqali Xitoyga o tganligi ta’kidlangan. Shu 
m a’lumotlar bilan birgalikda bu yo‘ldagi birinchi to ‘xtash joyi Ha- 
mavaron shahrini ko‘rsatib o ‘tadi. Qudam ibn Ja’far Hisordan 15 km 
uzoqlikda joylashgan Shahri nav yodgorligi o mida boMganligim aytib 
o ‘tadi. Bundan so‘nggi aholi manzili Shuman (hozirgi Hisor) bo‘lgan.
Ibn Hurdodbeh yana bir oraliq to^xtash joyi - Abu Kasvon beka- 
tini ham eslatib o‘tadi. Bu bekat Hamavarondan 8 farsax, Shumandan 
5 farsax uzoqlikda joylashgan. Al-Muqaddasiy esa shaharda juda ko‘p 
muhtasham vopiq bozorlar b o iib , ulardan binning markazida pishiril- 
gan g'ishtdan qurilgan jum a masjidi joylashgan, deb ta ’kidlaydi. «Hu- 
dud al-olam»da esa Chag‘oniyon tog‘ning yonbag‘rida joylashgan katta 
shahar deb ta ’n f bergan.
Termiz-
Arablar bosqini davrida shahar may doni 70 gektami egal- 
lagan bo‘lib, to ‘rtburchak shakldagi qal’adan iborat bo'lgan. X asrda 
bo‘lgan «Hudud al-olam» asarida, Termiz «Jayhun bo'yidagi ko'rkam 
va obod shahar qal’asi, daryo bo'yida ulkan bozori mashhur, Xutta- 
lon va Chag‘oniyon ahli shu yerda savdo qiladi», deb ta’rif berilgan. 
1220-yilda Termiz m o‘g ‘ullar tomonidan vavron qilinadi. Sharafiddin 
Ali Yazdiyning «Zafamoma» asarida berilgan m a’lumotda Termiz aho- 
lisi m o‘g'ullarga qattiq qarshilik ko‘rsatgan, shu boisdan shahar «Ma-
18

---

nazorat