Olkashunoslik

4. Tarixiv o‘lkashunoslikning fan sifatida shakllanishi va
rivojlanishi tarixidan
O'Ikani о rganish masalasi O rta Osiyoda, shu jumladan, 
0 ‘zbekistonda ham XIX asming ikkinchi yarmidan boshlanadi. Rus 
tadqiqotchilari 0 ‘rta Osiyoning Rossi}a imperiyasi tomonidan bosib 
olinishidan oldin bu o ‘lkani о 'rganish bo‘yicha bir qancha ishlami 
amalga oshirdilar. Jumladan, o'lka haqidagi dastlabki m a’lumotlardan 
birini 1819-1822-yillarda Xivaga sayohat qilgan N.N. Muravyov berib 
o ‘tadi. U Kaspiy dengizini ko'zdaa kechirib, uning sharqiy qirg‘oqlarini 
o ‘rganadi. Shuningdek, Xiva xonligi aholisining turmush tarzi, urf- 
odatlari, tabiati to‘g ‘risida ham m a’lumotlar beradi.
1820-1821-yillarda Buxoroga A.Negri boshchiligida elchilar tash- 
rif buyuradi. Elchilar tarkibida bosh shtab ofitserlaridan K.Meyendorf, 
V.D. Volxovskiy, A.K.Temofeyev, tabiatshunos X. Pander va sayyoh 
E A.Eversmanlar ham bor edi. Ular Buxoro amirligida tadqiqot ishla- 
rini olib borishadi. To plangan m a’lumotlami K.Meyendorf 1826-yili 
Parijda kitob qilib chop etadi. Kitobda Buxoroning geografiyasi, aho- 
lisi, xo'jaligi va davlat boshqaruvi haqida m a’lumotlar bavon qilingan.
1832-yi! G.S. Karelin Kaspiy dengizining shimoli-sharqiy qir- 
g ‘oqlarini tadqiq etish maqsadida rus hukumatining ekspeditsiyasi- 
ga boshchilik qiladi. Bir necha oylik tadqiqotlardan so‘ng avgust oyi 
boshida kuzatuvlar yakunlandi. Karelin Kaspiy dengizining shimoli-
23

---

sharqiy xaritasini yaratadi. Uning tarkibida tog‘ rnuhandislari, tabiat- 
shunoslar va bir qancha topograflar bor edi. Tabiatshunos A.A. Leman 
va topograf Y.P.Yakovlevlar Buxorodan Samarqandga kelishadi. Sen- 
tabr oyida Leman o‘zining sheriklari bilan vuqori Zarafshon vodiysiga 
Fandaryo (68°30 sharqiy kenglik)gacha borib, K oii-K ulon koiigacha 
ko‘tariladilar. Leman bu yerlaming go‘zalligidan hayratlanib «Osiyo- 
ning Shveysariyasi» deb ataydi.
Y.P. Yakovlev Markaziy Buxoroning ilk xaritasini tuzadi, Bu xarita 
syomkalar natijasida yaratilgan bo‘lib, Turkiston tizmasi tuzilishi biroz 
noto‘g ‘ri berilgan. Zarafshonning g'arbiy qismi esa haqiqatga yaqinroq 
berilgan. Orol dengizida suratga olish ishlarini amalga oshirish uchun 
harbiy dengizchi F.Butakov boshchiligida ekspeditsiya XIX asming 
o ‘rtalarida Orol dengizini tadqiq qilgan. 1849- 1850-yillaming qishida 
Orenburgga qaytgan Butakov dengizning birinchi qiyosiy xaritasini tu­
zadi. Aynan Butakov 1852-yili Orol dengiziga paroxod qatnovini yo‘lga 
qo‘ygan.
Rossiya imperiyasi m a’murlarining 0 ‘rta Osiyoga bo‘lgan qizi- 
qishi natijasida barcha jabhalarda o ‘lkaga rasmiy rus ekspeditsiyalari 
uyushtirila boshlanadi. Rasmiy ekspeditsiyalardan biri 1841-1842-yil- 
larda K.F. Butinov boshchiligida Buxoroga uyushtiriladi. Ekspeditsi- 
yaning asosiy maqsadi geologik tadqiqot ishlarini amalga oshirish 
edi. Uning tarkibida sharqshunos N.V. Xanikov, topograflar Yakovlev, 
Plotnikov, Chalpanov, Petrov va boshqalar qatnashadi. Ekspeditsiya 
natijasida to ‘plangan ma'lumotlami 1843-yilda N.V. Xanikov kitob 
qilib chiqaradi.
O 'rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan 
so‘ng rus tadqiqotchilari o‘lkaning tabiati, aholining turmushi, tarixi, 
moddiy madaniyati va foydali qazilmalarini tizimli o ‘rganib, olingan 
m a’lumotlami umumlashtirib nashr qila boshladi. Zarafshon okrugi za- 
kot boshqarmasi boshlig‘i A.PXoroshin Zarafshon vohasining shahar 
va qo‘ig ‘onlari tarixini o ‘iganish bilan bir qatorda u yerda yashaydigan 
aholining turmush tarzi va ijtimoiy tarkibini aniqlashga katta e’tibor qa- 
ratadi. Shuningdek, V.V.Radlov, Bikov, A. Grebyonkin, L.N. Sobolev,
A. Kun va boshqalar 0 ‘rta Osiyoning tarixi, ju g ‘rofiyasi, gidrogeolo- 
giyasi, metrologiyasi, etnografiyasiga oid tadqiqot ishlarini olib borish- 
gan. Kapitan Grebyonkin Zarafshon vohasining foydali qazilmalari va
24

---

tabiiy boyliklarini o'rganib chiqadi. Shundan so‘ng vohaning tog‘li hu- 
dudlari ham Zarafshon okrugiga qo‘shib olinadi.
1870-yili 
general-gubemator 
Konstantin 
fon 
Kaufmanning 
topshirig‘i bilan A.L.Kun o'lka tarixida birinchi b o ‘lib Zarafshon vo- 
hasida qazish (arxeologik) ishlarini olib boradi va qadimiy obidalar- 
ning qoldiqlari va boshqa moddiy ashyolami topadi. A Kun tomonidan 
to ‘plangan qadimiy topilmalar Samarqanddan Toshkentga. so ng Ros- 
siyaga jo'natilgan. Bu topilmalar Peterburgdagi Ermitajda ko‘rgazmaga 
qo‘yilishi lozim edi. A. Kun Turkiston o‘lkasinmg arxeologik albomini 
tuzish maqsadida 1870-1871-yillarda Samarqand shahridagi m e’moriy 
yodgorliklaming suratlarini oladi.
1875-yiIi Afgom ston-Buxoro chegarasida yuzaga kelayotgan vo- 
qealar munosabati bilan Kaufman buyrug'iga ko‘ra harbiy topografik 
ekspeditsiya uyushtiriladi. Ekspeditsiya a ’zolari Hisor va Kulob tuman- 
larida ham boMishadi. Ekspeditsiya a'zosi Vishnevskiy Hisor, Kulob 
va Zarafshonning yuqon. ya’ni tog Mi tumanlarining xaritasini chizadi 
va hali noma’lum bo‘lgan m a’lumotlami qo‘lga kiritadi. N.M ayev esa 
ekspeditsiya uyushtirilgan hududlaming tarixiy, topografik va antropo- 
logik tafsilotlari haqida m a’lumotlar to ‘pladi.
Harbiy maslahatchi kapitan Petrov Samarqand, Qashqadaryo, Sur- 
xondaryo va hozirgi Turkmaniston hududlarida joylashgan bekliklami 
bir-biri bilan bogiovchi yoMiami o ‘rganib chiqib, ulaming oraliq maso- 
falarini aniqlaydi va bu yoMlar haqida batafsil m a’lumot beradi. Boysun 
bekligida Machaydan quyiga qarab ikkita togMi yoM o ‘tgan boMib, ular 
daryoning o ‘ng va chap tomonlandan o ‘tgan. Bu yoMlar togMar orqali 
o ‘tib, chuqur dara bo‘ylab Darbandga kelgan u yerdan Boysun, Shero- 
bod va G ‘uzorga boruvchi yoMlarga tutashib ke.tgan. Bu yo‘nalishdan 
tashqari, Darbanddan Xomkan tog‘i va Qoraxaval dovoni orqali kichik 
0 ‘radaryo bo'ylab yoM ham mavjudligini aniqlaydi.
XIX asming ikkinchi yarmiga kelib, Rossiya imperiyasining 0 ‘rta 
Osiyoga nisbatan boMgan qiziqishi tobora ortib bordi. Shu niyatda 
Nikolay I 1854-yil 22-oktabrda Sankt-Peterburg dorilfununida Sharq 
tillari boMimini sharq tillari fakultetiga aylantirish haqidagi farmon- 
ga imzo chekadi. Bu yangi fakultetda «Sharq tillari» kafedrasi ochi- 
lib, 0 ‘rta Osiyoning tarixi va tarixshunosligini chuqurroq o ‘rganishga 
e ’tibor qaratadi.
25

---

0 ‘rta Osiyoning juda boy tabiati azaldan ms tadqiqotchilanni o ‘ziga 
jalb etib kelgan. Shuning uchun ham barcha jabhalarda o'lkaga rasmiy 
rus ekspeditsiyalari uyushtirila boshlandi. Shunday ekspeditsiyalardan 
biri - 1841-1842-yillarda K.F. Butinov boshchiligidagi ekspeditsiya ta- 
rixda alohida o'rin tutadi. 1841-yil bahorida Sankt-Peterburgdan Buxo- 
roga qarab geologik ekspeditsiya voMga tushadi. Uning tarkibida K. Buti­
nov (boshliq). tog‘ muhandisi M. Bogoslovskiy, sharqshunos N. Xanikov, 
topograflar Yakovlev, Plotnikov, Chalpanov. Petrov va Limanlar bor edi. 
Ekspeditsiya qatriashchilari uchun maxsus qavdnomalar tuzilgan bo'lib, 
ular geologik q^diruv ishlari bilan birga bir qator metrologiya, zoologiya 
va botanika sohalarida ham kuzatuv ishlarini olib borish ko zda tutilgan 
edi. F. Baglovitskiy geologik qidiruv ishlari natijasida Zarafshon daryosi 
bo'yida oltin borligini aniqlaydi. Bundan tashqari, Zarafshon tog‘ining 
ba zi joylarida o'simliklaming yangi turlarini topdi. Iskandarko l va 
Ko'likionni tekshirib, yangi m a’lumotlami qo‘lga kiritdi.
Г86Н-1870-yillarda A.P Fedchenko. 
O.A. Fcdchenkolar 
0 ‘rta 
Osiyoda tadqiqot ishlarini olib bordi. A.P. Fedchenko o ‘zining birin- 
chi ishini 0 ‘rta Osiyoning iqlimini kuzatishdan boshladi. 1869-yilning 
3 1-yanvaridan 4-fevraligacha (Samarqandda) olib borgan kuzatishlari 
bu yeming iqlimi Norvegiya poytaxti Oslo iqlimiga, 10-14-fevral orasi- 
dagi kuzatishlari Rim iqlimiga o'xshashligini ta kidlaydi. Zarafshon vo- 
hasini zoologik jihatdan o‘iganishda A.P. Fedchenkoning xizmati kat­
ta. U qisqa vaqt mobaynida 8 mingdan ortiq hasharot, qush va hayvon 
turlarini yig ib kolleksiya qiladi. Uning rafiqasi О A. Fedchenko esa 
Zarafshon vodiysi o bsimliklari to ‘g ‘risida ko‘plab m a’lumotlar to'playdi. 
Shuningdek, u tabiat, mahalliy xalq turmushi va mehnat qurollari haqi­
da miahim m a’lumotlar yig‘adi.
1870-yilga kelib Fedchenko vana Turkistonga sayohat qiladi. Ush- 
bu ekspeditsiyaning maqsadi Iskandarko‘1, Yag‘nob vodiysi tumanlarini 
tadqiq etishdan iborat edi. 1871-yilga kelib esa Qo'qon xonligiga sayo­
hat qiladi. Bu ekspeditsiya Janubiy Tyanshan, Farg ona, Oloy va Pomir 
tog‘larining geografiyasi bo‘yicha fanga boy va qiziqarli materiallar be­
radi. Ekspeditsiya so‘nggida Qo‘qon xonligi va Amudaiyoning yuqori 
oqimi aks ettirilgan xaritasini yaratadi.
A.P. Fedchewko sayohatlarini ta’riflab I.V.Mushketov shunday yoz- 
gan edi: «А.Р. Fedchenko sayohatlari o‘z mashg‘ulotlarining kengligi
26

---

da Amudaryo flotiliyasi ochiladi. Dastlab ishga tushirilganda «Sar» va 
«Saritsa» deb nomlangan paroxodlar va ikkita temir baijalar qatnovi 
yo‘lga qo'yilgan edi. 1895-yilga kelib qo'shimcha «Sesarevich» nomli 
paroxod qatnovi yo‘lga qo‘yildi. Shundan so:ng yanada ko‘plab paro- 
xod va po‘lat baijalar olib kelindi. 1897-yil «Velikiy knyaz», «Velikaya 
knyajna Olga», 1901-yilda «Imperator Nikolay II» paroxodlari olib ke- 
linib qatnovga qo‘yildi.