O’. Asqarova, Z. Qoraboeva, M. Samidjonova maktabgacha ta`lim metodologiyasi

Mutaxasislikka oid kuzatuv 
Ilmiy izlanishdagi maqsad qilib olingan pedagogik holatni butun bir 
pedagogik jarayonda ajratib olish kerak bo’lganda qo’llaniladi.Tadqiqiy ishlarda 
ba’zan aniq bir pedagogik hodisani alohida ko’rib chiqishga tobeligini o’rganishga 
o’tiladi. Masalan, tarbiyaga qarshilik ko’rsatish muammosini o’rganilganda 
kuzatuv orqali tarbiyachi talablariga ochiq va yopiq qarshi turish holatlarini qayd 
etish mumkin. Kuzatuv –izlanish ko’rib o’tilgan (qidirish) uslubning o’ziga xos 
bir turidir. Bu usulni ko’proqdiagnostik tajriba bodqichida, tadqiqot mavzusiga 
ayrim o’zgarishlar kirituvchi dalillarni qidirishda qo’llaniladi.Tadqiqotchi 
kuzatuvni shunday o’rnatadiki,pedagogic holatni keng doirda o’rnatib, ular 
orasidan eng boy va qiziqarli dalillarni qidirib topadi. Yuqori sinf o’quvchilarining 
o’z-o’zini tanqid qilish qachon tug’iladi, nima bilan harakatga keladi? Qanday 
hollarda u albatta namoyon bo’ladi va qanday ko’rinishda bo’ladi. Bu savollarga 
javobni kuztuv- qidirish beradi. Kuzatuv davrida davrida nazoratchi voqea-
hodisalar, kelishmovchiliklarning qatnashchisi, guvohi rahbari bo’lishi mumkin. 
Masalan, sinf faollari bilan qolgan o’quvchilar birdamligini nima buzishini 
(keltirishini) kuzatganda sinfdagi vakillar bilan jamoaning qolgan qismi o’rtasidagi 
munosabatni tuli vaziyatlarda: o’qish, ish, o’yin, rasmiy, odatiy, noodatiy, oddiy va 
romantic, kattalar huzurida va ular yo’qligidagi holatlarda ko’rib chiqishga harakat 
qilinadi. Bunday kuzatuv ko’p vaqt va katta tahliliy ishni talab qiladi.Kuzatuv-
izlanish kutilmagan natijalarni beradi va bu qiziqarlidir. Bu kuzatuv yordamida 
tadqiqotchi ko’p jarayonlar ma’lumoti baln boyiydi, o’quv-tarbiya jarayonining 
kompleks (umumiy) xarakteri (tavsifi) ochiladi. Ayrim hollarda tadqiqotchi 
muvaffaqiyatsizlikka erishadi, qisqa vaqt ichida olingan natijalar umidsizlantiradi. 
Kuzatuv-izlanish kutilmagan natijalarga to’la va boshqa uslublar bilan bog’liq 
holda olib borishni talab etadi. Kuzatuning asosiy muammolardan, uni 
takomillashtirish 
usuli bo’lib nafaqat pedagogik jarayonni kuzatishga 
mo’ljallangan turlarini ishlab chiqishdir. O’quvchi, talabalarni ta’lim-tarbiyasini 
uzoqdagi (uzoqlashtirilgan) natijalarni kuzatuvga qo’yish istiqbollidir. Bunday 
kuzatuv ma’lumotlari pedagogika fani va amaliyotini o’qituvchi va tarbiyachilar 
mehnatini eng so’nggi natijalarining sifati haqidagi ma’lumot bilan ta’minlaydi. 
Biz bir necha turdagiilmiy pedagogikada keng tarqalgan kuzatuvlarni ko’rib 
chiqdik. Albatta aytilganlar bilan cheklanib qolmaslik kerak. Kuzatuvning har bir 
turi zamonaviylashtirilishi mumkin. O’rganilayotgan ob’yektga, uning tabiatiga 

---

99 
paydo bo’lish shartlariga bog’liq. Kuzatuv metodi cheklanganligini aytish joiz. U 
jarayonning faqat tashqi ko’rinishini tekshiradi. Sezgi organlarimiz qabul qiladigan 
narsalarnigina kuzata olamiz. O’qituvchining tashqi harakatlarini kuzatih mumkin, 
unga javoban yoki mustaqil bo’lgan o’quvchi harakatlarini pedagogik jarayonning 
o’zaro ta’siri sistemasini qatnashchilar joylashtirishini kuzatish mumkin. Biroq 
kuztuv yordamida harakatning sababi, hissiy holatlarini, intelektual va jismoniy 
zo’riqishlarini namoyon etib bo’lmaydi. Biroq tadqiqiy kuzatuv imkoniyatlari 
texnik (rivojlanish) ayniqsa, kuzatuv asboblari kengaymoqda.
Ta’lim-tarbiyada oddiy ko’z bilan ko’rib bo’lmaydigan o’quvchi harakati 
o’zini tutishi, kuzatuv apparatlari yordamida yangi, yopiq ma’lumotlar olinmoqda. 
Kuzatuvni amalga oshirish va uning natijalaridan (ilmiy) masalalarni yechishd 
foydalanish. Kuzatuv uslubini qo’llashda umumiy qoidalarga murojaat qilamiz. 
Kuzatish metodikasi, uning tuzilishi, turlari, yo’nalishlari, texnikasi ob’yektiv va 
sub’yektiv holatlar, asosan o’rganilayotgan ob’yektning o’iga xos xususiyatalari, 
tadqiqotchi tajribasi uning qurollanganligi va ishlash sharoitlari bilan belgilanadi. 
Barcha jihatlar inobatga olinganda, kuzatuvning bo’lishi mumkin bo’lgan va 
mumkin bo’lmagan imkoniyatlari ishlab chiqilganda, uning turlari tanlab 
olingandan so’ng kuzatuv rejasi tuziladi. Rejada ob’yekt, maqsad, 
vaqt,davomiyligi, kutilayotgan natija ko’rib chiqiladi. Kuzatuv jadvali ishlab 
chiqiladi. U savollardan iborat bo’lib, javobni kuzatuv yordamida olinadi. Msalan, 
maktabda mehnat bayramini tashkillashtirishni kuzatish uchun bir qator kuzatuv 
ob’yektlari belgilanadi. Maktab binosini bezash, bolalar ishi ko’rgazmasi, 
bayramda o’quvchilar ishtiroki (kim mehmonlarni kutib oladi, kim ko’rgazmaga 
rahbarlik qiladi, kim ko’rgazmada tushuntirish ishlarini olib boradi) mehnat 
bayramini mazmuni. Kuzatilayotgan narsani qayd etish texnikasi o’ylb chiqiladi. 
Agar yozib olinsa, uning turi belgilanadi. Bu bayonnoma yozuvi bo’lishi mumkin, 
unda kuzatilayotgan barcha narsalar qayd etiladi; voqealarni ketma-ket tanlab qayd 
etish, agar kuzatuv diskret bo’lsa, kundalik ko’rininshidagi yozuv, agar matritsa 
holidagi yozuv ishlatsa bo’ladi, bunda oldindan tayyorlangan jadvalga ma’lum 
sistemada dalillar, harakatlar, pedagogic jarayon sharoiti haqida ma’lumolar va 
hokazolar kiritiladi. Kuzatuv materiallarini matn-yozuv formasida qayd etishdan 
tashqari miqdoriy joy vaqt ko’rsatgichli formalar ham mavjud. Pedagogik 
jarayonni kuzatishda ishlatiladigan texnik vositalarni ishlatish usullarini ko’rib 
chiqamiz. Pedagogik jarayonni haqiqiy ko’rinishini videoyozuv, foto va 
kinoregistratsiya beradi. Biroq kinosyomka maxsus tayyorgarlikni talab qiladi, 
ayniqsa talaba guruhsiz rahbarsiz o’zi yakka bajaradi. Darsni yozib olish o’quv 
jarayonini ovozli manzarasini beradi va ko’z orqali kuzatuvni to’ldirib boradi. 
Uning afzalligi yozuvni bir necha marta katta ko’rishga va tahlil qilishga imkon 
beradi. Fonogrammaning kamchiligi ko’p pauza (to’xtashlar) va noo’rin ovozlar 

---

100 
(bor taqillashi, qadam taqillashi) bo’lishi. Shuning uchun bo’shliqlarni yo’qotib 
montaj qilinadi. Yopiq yozuv juda qimmatlidir. Pedagogik odobdan chetga 
chiqmasdan tadqiqotchi apparatni ma’lum vaqtga sozlaydi, pedagogik jarayonni 
magnitafon orqali uzoqdan boshqaradi. Pedagogik tadqiqotlardan boshqa usullar 
kabi kuzatuv ham cheklangan ma’lumotlarni beradi. Shuning uchun uning 
samaradorligi, tadqiqotchining boshqa uslublar bilan aralashtirib ishlashiga 
bog’liq.
 
Suhbat metodi fanga qadimdan ma’lum, hatto undan o’z faoliyatida Suqrot 
ham mohirona foydalangan. Suhbat ta’lim jarayonida ko‘p funksiyalar (aqliy 
fikrlash, hozirjavoblik, muloqot madaniyati va boshqa sifatlarni shakllantiradi) 
bajaradi, ammo asosiysi o‘quvchida faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o‘qituvchi 
fikriga mos harakat qilish, natijada yangi bilimlarni bosqichma-bosqich egallashga 
imkon beradi. 
Suhbat faoliyatini endigina boshlagan o‘qituvchi uchun murakkab ta’lim 
metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyorlash, ularning ketma-ketligini 
ta’minlash ko‘p vaqt talab etadi, uni tashkil etishda esa barcha o‘quvchilarning 
diqqatini jalb etish talab qilinadi. O‘qituvchi oddiy savollar berishi, o‘quvchilarga 
ular yuzasidan batafsil o‘ylash uchun vaqt ajratishi, o‘quvchilarning javoblarini esa 
diqqat bilan tinglashi, zarur o‘rinlarda ularni sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda 
bilish deduktiv yoki induktiv yo‘l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat 
o‘quvchilarga oldindan ma’lum bo‘lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar, 
jarayonlar asosida tashkil etilib, o’quvchilar tahlil yordamida xususiy
xulosalarga keladi. Suhbatning induktiv shaklida alohida dalillar, 
tushunchalarning tahlil asosida umumiy xulosaga kelinadi. 
Suhbat ko‘proq o’quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, bilimlarni 
tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish hamda o’zlashtirilgan 
bilimlarni tashxislashda ijobiy natijalarni beradi. Mazmuniga ko’ra suhbat turli 
ko’rinishlarda tashkil etiladi. Ya’ni :
6)