Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

 
4.3. Pul agregatlari 
Pul massasi darajasini hisoblashning asosiy tamoyillaridan biri 
mablag‘larni likvidlilik darajasi hisoblanadi. Muomaladagi pulning 
turlari pul agregatlari bilan guruhlarga ajratiladi. Unga ko‘ra 
muomaladagi mablag‘lar likvidlilik bo‘yicha tasniflanadi, ya’ni dastlab 
yuqori likvidli mablag‘lar past likvidligiga qarab M1, M2, M3,….Mn 
yoki L agregatlarga ajratiladi. Pul agregatlari tarkibi va soni turli 
mamlakatlarda turlichadir.
Sanoati rivojlangan mamlakatlarning moliya statistikasida pul 
massasini aniqlashda quyidagi asosiy pul agregatlaridan foydalaniladi:
M1
– muomaladagi naqd pullar (banknotalar, tangalar) va joriy 
bank schyotlaridagi mablag‘larni o‘z ichiga oladi;
M2
– M1 va tijorat banklaridagi muddatli va jamg‘arma qo‘yil-
malaridan (to‘rt yilgacha) tarkib topgan;
M3
– M2 va ixtisoslashgan kredit muassasalaridagi jamg‘arma 
qo‘yilmalarini kiritgan; 
M4
– M3 hamda yillik tijoriy banklarining depozitli sertifikat-
laridan iborat.
AQShda pul massasini aniqlash uchun 4 ta pul agregati, Yaponiya 
va Germaniyada – 3 ta, Angliya va Fransiyada – ikkita pul agregatidan 
foydalaniladi.
Pul massasi tarkibi va dinamikasini tahlil qilish Markaziy bank 
tomonidan to‘g‘ri pul-kredit siyosati olib borishda muhim ahamiyat 
kasb etadi.
Rossiya Federatsiyasida muomaladagi jami pul massasi hisob-
kitobi uchun quyidagi pul agregatlari qo‘llaniladi.
MO
– naqd pullar;
M1
agregati – MO agregati va hisob-kitob, joriy va boshqa 
schyotlar (maxsus schyotlar, kapital qo‘yilmalar schyotlari, akkreditiv 
va chek schyotlari, mahalliy byudjet schyotlari, byudjet, kasaba, 
uyushmalari, jamoat va boshqa tashkilotlarning schyotlari, davlat 
sug‘urta mablag‘lari, uzoq muddatga kreditlash fondi)dagi mablag‘lar 
tijorat banklariga qo‘yilmalar va jamg‘arma banklaridagi talab qilib 
olinadigan depozitlarning yig‘indisiga teng;

---

100 
M2
– M1 agregati va jamg‘arma banklaridagi muddatli 
qo‘yilmalardan iborat;
M3
– M2 agregati hamda depozitli sertifikatlar va davlat zayom 
obligatsiyalari yig‘indisidan iborat.
AQShda naqd va naqd pulsiz hisob – kitoblarni amalga 
oshiradigan pullar lividlilik darajasiga qarab quyidagi pul agregatlari 
bilan belgilanadi: 
 M1 =
naqd pullar (banknotlar va tangalar), talab qilib olguncha 
saqlanadigan depozitlar, pul cheklari, boshqa chek depozitlari; 
M2 =
M1
+ 
chek bo‘lmagan jamg‘arma depozitlar, muddatli 
jamg‘armalar (100 ming dollargacha); 
M3 =
M2 + 100 dollardan yuqori muddatli jamg‘armalar, jamg‘arma 
sertifikatlar va boshqalar; 
 L =
M3 + xazina jamg‘arma obligatsiyalari, davlatning qisqa 
muddatli majburiyatlari, tijorat qimmatli qog‘ozlar va boshqalar. 
Pul massasi tarkibida naqd pullar ulushining past yoki yuqoriligi 
muhim o‘rin tutadi. MDHga a’zo mamlakatlarning pul massasi 
tarkibida naqd pullarning ulushi sezilari darajada yuqori. Odatda 
rivojlangan mamlakatlarning pul massasi tarkibida naqd pullarning 
ulushi 5 – 10 foizni tashkil etadi. 
Pul 
massasining 
o‘zgarishiga nafaqat muomaladagi pul 
miqdorining o‘zgarishi, balki pul aylanish tezligi ham ta’sir qiladi. 
Pul 
aylanish muomalasi tezligi – 
pulning tovarlar va xizmatlar uchun 
to‘lovlarni amalga oshirishda qatnashish sur’atidir.
O‘zbekistonda pul agregatlari quyidagi tarkibiy qismlardan 
iborat
31
.
M0 =
naqd pullar (Markaziy bankning rasmiy kursi bilan milliy 
valyutada hisobga yuritiladigan xorijiy valyutalar); 
M1 = 
M0 + schyotlardagi pul qoldig‘i + mahalliy byudjet mablag‘lari – 
byudjet, jamoa va boshqa tashkilotlar mablag‘lari; 
M2 = 
M1 + tijorat banklaridagi muddatli jamg‘armalar; 
M3 = 
M2 + sertifikatlar + maqsadli zayom obligatsiyalari + davlat 
zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. 
31
Markaziy bankning rasmiy kursi bilan milliy valyutada hisobga yuritiladigan horijiy valyutalar 
agregatlar tarkibiga kiritiladi.

---

101 
Pul massasi tarkibini uning harakatiga qarab ikkiga bo‘lish 
mumkin, ya’ni pul massasining aktiv qismi – bu pul mablag‘larining 
xo‘jalik faoliyatidagi turli xil shakldagi hisob-kitoblarni olib borish 
bilan bog‘liq qismi va ikkinchisi, passiv qism – jamg‘armadagi pullar 
va hisob raqamlardagi qoldiqlar hisoblanadi.
Pul muomalasi qonuniga ko‘ra, pul muomalasi tezligi pul massa-
sining o‘sishiga nisbatan proporsional ravishda ortib boradi. Iqtiso-
diyotning pul vositalari bilan ta’minlanganligi darajasini aniqlashda mo-
netizatsiya koeffitsiyenti ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Ushbu ko‘r-
satkich ma’lum davr ichida o‘rtacha pul massasi darajasini jami ijtimoiy 
mahsulotning nominal qiymati o‘rtasidagi nisbati asosida aniqlanadi.