Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

banklarning beshin-
chi funksiyasi
 
hisoblanadi. Banklar iqtisodiyotdagi moliyaviy muas-
sasa sifatida mulkiy shaklidan qa’tiy nazar mamlakatdagi barcha 
xo‘jalik yurituvchi subyektlarga o‘zlarining huquqiy imkoniyatlaridan 
kelib chiqib, turli darajadagi iqtisodiy va moliyaviy maslahatlarni 
beradi. Albatta, ushbu maslahatlar mijoz va bank o‘rtasida tuzilgan 
tegishli shartnomalar yoki o‘zaro kelishuvlar asosida amalga oshiriladi.
Xulosa qilib aytganda, banklarning funksiyalari ularning mohi-
yatini va bajaradigan operatsiyalarining mazmunini anglashga xizmat 
qiladi. Banklarning funksiyalari turli iqtisodiy adabiyotlarda turlicha 
talqin etilishining asosiy sababi ijtimoiy – iqtisodiy hayotda yuz 
berayotgan va rivojlanib borayotgan munosabatlarning doimiy ravishda 
yangi qirralarining vujudga kelayotganligi bilan izohlanadi. 
 
15.3. Tijorat banklarning daromad va xarajatlari 
 
Tijorat banklarining daromadi foizli va foizsiz daromadlardan 
iborat. Ularnining daromadlari tarkibida foizli daromadlar asosiy 

---

274 
salmoqni egallaydi. Daromadlar bank balansining passivida hisobga 
olib boriladi.
Tijorat banklari daromadlarini manbalari turli – tuman bo‘lib, 
ularni quyidagi tartibda guruhlash mumkin: 
1.
Mulkiy shaklidan qa’tiy nazar yuridik va jismoniy shaxslarga 
qisqa, o‘rta va uzoq muddatga so‘mda va xorijiy valyutalarda berilgan 
kreditlar bo‘yicha daromadlar. 
2.
Markaziy 
bankdagi 
va 
boshqa 
banklardagi 
vakillik 
hisobvaraqlar bo‘yicha daromadlar. 
3.
Qimmatli qog‘ozlarga qilingan investitsiyalar bo‘yicha 
daromadlar. 
4.
Trast, lizing, faktoring va forfeyting operatsiyalari bo‘yicha 
daromadlar. 
5.
Qimmatbaho metallar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar 
bo‘yicha daromadlar.
6.
Qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan REPO bitimlari 
bo‘yicha daromadlar. 
7.
Xorijiy valyutalar kursining o‘zgarishi natijasida olinadigan 
daromadlar. 
8.
Berilgan kafolatlar va tijorat faoliyatidan olinadigan daro-
madlar.
9.
Qaram xo‘jalik jamiyatlariga, qo‘shma korxonalarga va 
sho‘’ba xo‘jalik jamiyatlariga qilingan investitsiyalardan olingan foyda 
va dividendlar. 
10.
Maslahat va vositachilik xizmatlaridan olingan daromadlar. 
11.
Boshqa daromadlar. 
12.
Tijorat banklarining foizli daromadlari asosan ular tomonidan 
berayotgan kreditlar hisobidan shakllanadi.
Tijorat banklarining xarajati foizli va foizsiz xarajatlardan iborat 
bo‘ladi. Xarajatlar bank balansining aktiv tomonida hisobga olib bori-
ladi.
Tijorat banklari o‘z faoliyatini tashkil etish jarayonida turli 
xarajatlarni amalga oshiradi, shu bois xarajatlarni moddalar bo‘yicha 
guruhlarga ajratib o‘rganish maqsadga muvofiq.
Bankning moliyaviy resurslarini shakllantirish va uning bevosita 
faoliyatini tashkil etish bilan bog‘liq xarajatlar
: 

mijozlarning talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit 
hisobvaraqlariga xarajatlar; 

---

275 

depozit sertifikatlar, omonatlar va aksiyalarga to‘lanadigan 
xarajatlar; 

boshqa bank va bank bo‘lmagan tashkilotlardan olingan kreditlar 
bo‘yicha xarajatlar; 

Markaziy bankdan qayta moliyalash tarzida olingan resurslarga 
to‘lanadigan xarajatlar; 

naqd pullarni olib kelish, jo‘natish va saqlash bilan bog‘liq 
xarajatlar; 

qimmatli qog‘ozlar va qimmatli metallar bilan bog‘liq operat-
siyalar bo‘yicha to‘lanadigan xarajatlar; 

mahalliy banklarning vakillik hisobvaraqlariga to‘lanadigan 
xarajatlar; 

xorijiy banklarning «Loro» vakillik hisobvaraqlariga to‘lanadigan 
xarajatlar; 

qaytarilmagan kreditlar bo‘yicha xarajatlar; 

boshqa xarajatlar. 
Xodimlarining ish haqi, ijara va boshqa ma’muriy xarajatlar: 

ish haqi va moddiy yordam xarajatlari; 

sug‘urta va badallarga xarajatlar; 

xodimlarni ijtimoiy himoya va meditsina xarajatlari; 

ijara, suv, elektr energiya, ta’mirlash, qo‘riqlash va boshqa 
xarajatlar. 
Xizmat safari, tarnsport va amortizatsiya xarajatlari: 

bank xodimlarining xizmat safari va yashash xarajatlari; 

transport va yoqilg‘i xarajatlari; 

bank binosi va boshqa imoratlariga amortizatsiya xarajatlari; 

transport, mebel va boshqa jihozlarning amortizatsiya xarajatlari; 

nomoddiy aktivlar va ijaraga topshirilgan binolarga amortizatsiya 
xarajatlari; 

soliq to‘lovlari bilan bog‘liq xarajatlar;

boshqa xarajatlar. 
Bankning imidjini ko‘tarish va xizmatlarining turini ko‘paytirish 
bilan bog‘liq xarajatlar: 

reklama va e’lonlarga qilinadigan xarajatlar; 

prezentatsiya va boshqa tadbirlarlarni o‘tkazish bilan bog‘liq 
xarajatlar; 

kitoblar va davriy nashrlarga qilinadigan xarajatlar,

---

276 

homiylik va vasiylik xarajatlari; 

boshqa xarajatlar. 
Tijorat banklarining xarajatlari tarkibida asosiy salmoqni yuqo-
rida keltirilgan birinchi va ikkinchi guruhdagi xarajat moddalari egal-
laydi.
Tijorat bankining yuqori darajada foydaga ega bo‘lishi va 
kapitalning yetarliligini ta’minlanganligi uning iqtisodiy jihatdan 
mustahkamligini anglatadi. Bankning yuqori foydaga ega bo‘lishi 
uning raqobatbardoshligini va xizmatlarining sifatini oshirishga xizmat 
qiladi. Kapitalning yetarligini ta’minlanganligi esa bankning aktiv 
operatsiyalarining hajmini oshirishga va risk darajasini pasaytirishga 
bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.