72
0
a
2
S
a
F
a
3
R
0
)
F
(
m
0
2a
R
2a
S
0
)
F
(
m
9
1
A
n
1
k
k
K
A
10
n
1
k
k
E
Bundan quyidagilarni aniqlaymiz:
S
9
=-5 N, S
10
=5 N.
S
8
zo’riqish kuchlarni OY o’qiga proyeksiyalarning yig’indisi nolga
tengligidan aniqlanadi
5
2
sin
0
45
cos
sin
0
6
8
1
1
S
S
F
R
F
A
n
k
ky
Bundan: S
8
=5,5 N.
Takrorlash uchun savollar
1.
Fermalarni hisoblashning qanday usullarini bilasiz?
2.
Tugunlarni qirqish usuli qanday usul?
3.
Ritter usuli qanday usul?
4.
Tugun deb nimaga aytiladi?
5.
Fermalarga qanday shartlar qo’yiladi?
6.
Ritter usulidan qachon foydalanish qulay?
V BOB
Ishqalanish
19-§. Sirpanib ishqalanish
Tajriba shuni ko’rsatadiki, bir jism ikkinchi jism sirtida sirpanganda,
qarshilik namoyon bo’ladi, buni
sirpanib ishqalanish
deb ataladi. Sirpanishga
qarshilik ko’rsatuvchi kuch,
ishqalanish kuchi
deb ataladi. Sirpanib ishqalanish
kuchini hosil qiluvchi bosh sabab, jismlar tegib turgan sirtlarining g’adir-budirligi
tufayli, qisilgan jismlarning ilashishdir. Ishqalanish kuchining namoyon bo’lishi
va uning qonuniyatlarini, quyidagi tajriba orqali tushuntirish mumkin. Gorizontal
73
tekislikda yotuvchi P og’irlikdagi g’o’lachaga (brusok), gorizontal ip vositasida Q
yukni qo’yaylik. Buni blok orqali uzatilgan ip uchiga tosh qo’yilgan pallachani
osish orqali bajarish mumkin (63-shakl). G’o’lachani og’irligi P bilan tekislikning
N reaksiya kuchi o’zaro muvozanatlashishini osonlikcha ko’rish mumkin.
Gorizontal
Q kuchi muvozanatlashmagan, shuning uchun uning miqdori
qanchalik kichik bo’lmasin, g’o’lacha sudralishi lozim. Biroq harakat
Q kuch
qandaydir miqdorga yetgandan keyingina boshlanadi. Bundan ko’rinadiki,
jismlarning tegishib turgan sirtlarida N normal reaksiyadan tashqari, Q kuch
bilan muvozanatlashuvchi qandaydir F kuch paydo bo’lgan. Shu kuchni
ishqalanish kuchi deb ataladi.
63-shakl
Jismning qo’zg’alish oldidan hosil bo’lgan qarshilik kuchi, maksimum
ishqalanish kuchidir. Ishqalanish kuchi, faqat jismga sirpantiruvchi kuch ta’sir
qilgandagina hosil bo’ladi. Bu kuch jismni qo’zg’atish uchun zarur bo’lgan
kuchga kattalik jihatidan teng va unga qarama-qarshi yo’nalgan ishqalanish
kuchi noldan qandaydir aniq qiymatgacha F max ga o’zgaradi. Кo’p
sonli
tajribalarga tayanib, maksimal ishqalanish kuchi jismning normal bosimiga yoki
normal reaksiyaga to’g’ri proporsional ekanligi ta’kidlangan, ya’ni:
F
max
=fN
(5.1)
Bu yerda N-normal bosim, f-proporsionallik koeffitsienti. Bu
ishqalanish koeffitsienti deyiladi. (5.1) tenglamadan ko’rinadiki, ishqalanish
koeffitsienti f o’lchovga ega bo’lmagan miqdordir. U jismlarning moddiyligiga,
ular sirtlarining fizik holatlariga (g’adir-budurligi, namlik, harorat va boshqalarga)
bog’liq bo’ladi. Ishqalanish koeffitsienti tajribalar yordamida aniqlanadi. Odatda
tavsif qilingan tajribadan foydalanish qulayroq. Ishqalanishda (5.1)
tenglama
o’rinlidir, faqat harakatdagi ishqalanish koeffitsienti, statik ishqalanish
koeffitsientidan birmuncha kamroqdir. Shunday qilib bog’lanishning to’liq
reaksiyasi
R
max normal reaksiya
N
va unga perpendikulyar bo’lgan
74
ishqalanish kuchi
F
larning yig’indisidan iborat bo’lib, normal bilan qandaydir
burchak tashkil qiladi. Ishqalanish kuchi
F
noldan
F
max gacha o’zgarganda,
to’liq reaksiya
N
dan
R
max gacha, uning normaldan og’ish burchagi noldan
0
gacha o’zgaradi. To’liq reaksiyaning sirtning normali
bilan tashkil qilgan
burchakning maksimal miqdori
0
-ishqalanish burchagi deb ataladi. (64-shakl)
ishqalanish kuchi urinma tekislikda ixtiyoriy yo’nalishni oladi, chunki
sirpantiruvchi kuchga bog’liq.
Bog’lanishning to’liq reaksiyasi R max yo’nalishining olishi mumkin
bo’lgan geometrik o’rni, qandaydir, uchi jismlarning
tegishib turgan nuqtasida
bo’lgan konus sirtdan iborat bo’ladi. Bu konus sirt ishqalanish konusi deb ataladi
(65-shakl).
U holda jismning muvozanat holatida to’liq reaksiya ishqalanish
konusi ichida ixtiyoriy yo’nalishda bo’lishi mumkin. Binobarin, g’adir-budur sirtga
tayangan jism muvozanatida unga ta’sir qiluvchi kuchlarning teng ta’sir
etuvchisi, jismlarning tegishib turgan nuqtasidan o’tib, konus ichida yotadi.
Faqat shunday kuchgina tayanch nuqtaning reaksiyasi bilan muvozanatlashadi.
Agar teng ta’sir etuvchi ishqalanish konusining tashqarisidan o’tsa, u holda
reaksiya u bilan muvozanatlashmaydi va jism sirpana boshlaydi.
64-shakl
65-shakl
Do'stlaringiz bilan baham: 
