Меҳнат ва касб таълими

Darsning tuzilishi 
Tashkiliy qism: 

salomlashish 

davomatni aniqlash 

o’tilgan mavzuni so’rash 

yangi mavzu bayoni 

yangi mavzuni mustahkamlash 
Yangi mavzu bayoni: 
Plastik massalar sintetik yoki tabiiy yuqori molekulyar birikmalar (polimerlar) 
asosida olinadigan materiallardir. Plastmassalar qayta ishlash protsessida (qizdirish 
va bosim ta’sirida) kerakli shaklni olish va uni saqlab qolish xossasiga ega. 
Plastmassalardan turli tuman materiallar va buyumlar olinadi. Bu buyumlarni 
tayyorlash usuli plastmassaning tarkibi, xosassi va buyum turiga bog’liq. 
Plasmasadan tayyorlangan material va buyumlar qurilishda xonalarning pol, 
devo va shiftlarini qoplash uchun, pogonaj buyumlar ( pluntuslar, zina tutqichlari, 
list ko’rinishidagi qoplama materiallarni mahkamlash uchun rasklatkalar va 
boshqalar ), shuningdek issiqlikni izalyatsiya qiluvchi material (polistrilli 
penoplast, minora va boshqalar), Gidroizolyatsiya materiallari (plyonkalar ) va 
germetiklovchi materillar (zamaska, qistirma) sifatida ishlatiladi. 
Plastmassalardan trubalar va ularning biriktiruvchi va shakldor qismlari, havo 
y o’llari, vintilyator detallari hamda armaturalar (drossellar, shiberlar) va boshqa 
uskunalar tayyorlanadi. Plastmassadan qurulish mashinalarning turli detallari, 
chunonchi,shesternyalari , podshipniklari , friktsion va tormoz ustquymalari, 
boshqarish richaglarining dastalari va boshqalar tayyorlanadi. 
Plastmassalarning tarkibi va xossalari 
Plastmassalarning 
tarkibi 
.
Plastmassalar 
bog’lovchi, 
to’ldirgich, 
plastifikator, qotirgich, rang beruvchi modda va stalbilizator kabi kompanentlardan 
tashkil topadi. 
Bog’lovchilar plastmassalarning asosi bo’lib, ularning xossalarini, belgilaydi. 
Bog’lovchilar sifatida molekulalari ko’pmarta qaytariladigan struktur zvenolardan 
iborat tabiy yoki suniy (sintetik) smolalar ishlatiladi. Polemerlar deb ataluvchi 

---

176 
sintetik smolalar turli xomashyolarni (toshko’mir, neft, tabiy gaz va boshqalarni) 
ximiya korxonalarida qayta ishlash va polemerlash yoki dastlabki monomerlarni 
polikondensasiyalash yo’li bilan olinadi. 
Polemerlanish reaksiyasida 
oddiy birikmalarning (monomerlarning) ko’p 
miqdordagi bir xil molekulalari qo’shimcha maxsulotlar ajratib chiqarmasdan bitta 
murakkab molekulaga (polimerga) birikadi. Polimerlash yo’li bilan polietilen, 
polipropilen, poliizobutilen kabi sintetik polimerlar olinadi.
Polikondensasiya reaksiyasida 
bir necha oddiy birikmalardan tarkibi 
dastlabki maxsulotlardan farqqiladigan polimer xosil bo’ladi. Polikondensasi 
yareaksiyasida qo’shimcha moddalar (suv, ammiak va boshqalar) ajralib chiqadi. 
Fenol-formaldegidli, karbamidli, poliamidli, poliefirli va sintetik polimerlar 
polikondensasiyalash yo’li bilan olinadi.
Polimerlarning qizdirilgandagi va sovitilgandagi xossalariga ko’ra ular 
termoplastik va termoreaktiv xillarga bo’linadi. 
Termoplastik polimerlar 
qizdirilganda yumshaydi, sovuganda esa qotadi. 
Ularning elektr qarshiligi katta, suv shimuvchanligi kichik va ximiyaviy 
barqarorligi yuqori, lekin issiqqa chidamliligi, qattiqligi past, organi 
kerituvchilarda osongina shishadi va eriydi. Bu gruppaga ko’pgina polimerlash 
polimerlari kiradi.
Termoreaktiv polimerlar 
issiqlik hamda bosim ta’sirida qotadi va qayta 
qizdirilganda yumshamaydi. Ular termoplastik polimerlardan mustahkamligi, 
issiqlikga chidamliligi va qattiqligi yuqoriligi bilan farq qiladi. Bu gruppaga 
karbamidli, fenol-formaldegidli, epoksidli va boshqa ayrim polimerlar kiradi.
To’ldirgichlar plastmassaga kerakli xossalar (yuqori mustahkamlik, issiq 
bardoshlik, ko’pga chidashlik, yuqori zarbiy qovushqoqlik) berish va uni 
arzonlashtirish 
uchun 
qo’shiladigan 
moddalardir. 
To’ldirgichlar 
sifatida 
kukunsimon (kvarsuni, bo’r, talk, yog’och uni va boshqalar), tolali (azbest, 
yog’och va shisha tolalari) hamda qatlamli (qog’oz, ip gazlama, yog’och, shpon va 
boshqalar) moddalar ishlatiladi. Xar bir to’ldirgich plastmassaning xossasini 
yaxshilasa, boshqa xossasini u yoki bu darajada yomonlashtiradi, shuning uchun 
ularni tanlash hamda miqdorini belgilash materialning vazifasi va undan 
foydalanish sharoitlarini hisobga olish kerak. 
Plastifikatorlar plastmassalarning plastic xossalarini yaxshilaydi va ularni 
qayta ishlashni osonlashtiradi. Plastifikatorlar sifatida dibutilftalat, kamfora, olein 
kislata va boshqalar ishlatiladi. 
Qotirgichlar plastmassalarning qotish vaqtini qisqartirish va buyum ishlab 
chiqarish texnologik jarayonini tezlatish maqsadida qo’shiladi.
Rang beruvchi moddalar plastmassalarga ma’lum rang beradi. Rang 
beruvchilar sifatida barqaror, vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydigan hamda yorug’lik 
ta’sirida ransizlanmaydigan organik (nigrozin, xrizoidin) va mineral pigmentlar 
(oxra, surik, mumiyo, umbra vaboshqalar) ishlatiladi.

---

177 
Stabilizatorlar havodagi kislarod, yorug’lik va issiqlik ta’sirida eskiradigan 
plastmassa buyumlarning xizmat muddatini uzaytiradi, elastikligini pasaytiradi 
hamda mo’rtligini oshiradi.
Plastmassalar tarkibiga ularning xossalariga ta’sir etuvchi maxsus 
qo’shilmalar kiritilishi mumkin. Masalan, g’ovak plastmassa olish uchun smolaga 
plastmassani g’ovakli qiluvchi qattiq,suyuq yoki gazsimon moddalar – poroforlar 
qo’shiladi.