M. Y. Ayupova

R
tovushi talaffuzidagi k am ch ilik , sirg'alu vch i 
tovushlar, shovqinli tovushlar, til orqa tovushlar, 
L
tovushi va kam » 
m iqdorda boshqa tovushlar. M ualliflar og‘zaki nutqdagi kam chiliklarning 
kelib chiqish sabablarini turlicha talqin qiladilar va b arta raf etish uchun 
turli m etodik ko‘rsatm a!ar beradilar.
T o v u sh lar talaffu zid ag i k am ch ilik lar sab ab larin i o ‘rg an a tu rib , 
m ualliflar bolaning m otor sferasida yoki akustik idrokda qiyinchiliklar 
b o ‘lishini ko‘rsatadilar (R .M . Boskis, R.Ye. Levena, N.X. Shvachkin, 
L.F. Spirova, L.K. Nazarova).
L.F. Spirova (1937) norm al va nutq buzilishiga ega b o ig a n bolalarni 
tovush analiz qilish xususiyatlarini taqqoslab tekshirish ishlarini olib 
borgan. Tekshirishlar natijasi shuni ko‘rsatadiki, h atto b itta tovushni 
n o to 'g 'ri talaffuz qilish ham tovush analiziga o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatar ekan.
L .F.Spirova (1957) norm al talaffuzga ega b o ig a n m aktab gacha 
yoshdagi bolalarning tovush analizi qobiliyatini aniqlash uchun so'zdagi 
berilgan tovushni topish orqali aniqlash mum kinligini k o ‘rsatdi. Bolalarda 
tovush analiz qilish qobiliyatini aniqlashning yanada yengil shakli bu 
berilgan tovushni so ‘z tarkibidan topish yoki shu tovushga oid rasm
topishdir. Keyinroq esa berilgan tovushga oid so‘z o'ylab topish, so'zdagi 
oxirgi undosh tovushni topish kabi tovush analizini shakllantiruvchi 
shakllardan foydalanish m um kin.
L.F. Spirovaning m a ’lum otiga ko'ra fonem atik idrok ham da tovushlar 
talaffuzidagi kam chiliklar nam oyon b oiishig a k o 'ra xilm a-xildir. Ba’zi 
bir bolalarda tovushlar talaffuzidagi kam chiliklar artikulatsion apparat 
tuzilishi va harakatidagi kam chiliklar natijasida kelib chiqadi. B unda 
juda ko'p tovushlarni um um an talaffuz eta olmaslik, artikulatsion jihatd an 
oson talaffuz etiladigan yoki artikulatsion jih atd an bir-biriga o'xshash 
tovushlarga alm ashtirish ham da tovushlarni n o to 'g 'ri talaffuz etish hollari 
kuzatiladi.
Ba’zi bolalarda kuzatiladigan tovushlar talaffuzidagi k am chiliklar 
artikulatsion apparat harakatidagi qiyinchiliklar bilan b o g iiq b o im a y , 
balki tovushlarni noaniq idrok qilish natijasida kelib chiqadi.
L.F. Spirova fonem atik kam chiliklar sabablarini o 'rg an a turib bola 
n u tq in in g talaffu z to m o n i q an c h alik bu zilg an b o i s a , u s o 'z la rd a
tovushlarni analiz qilishga shunchalik qiynaladi. Bu esa o 'q ish va yozish 
m alakalarini o'zlashtirishda qiyinchilik tug'diradi degan xulosaga keldi.
Bolalarda tovushlar talaffuzidagi kam chiliklarni tahlil qilish N.A. 
Nikashinaning (1959) quyidagi tovush turlari kamchiliklari uchun um um iy 
xulosa qilishga sabab bo'ldi:
— tovushning nutqda bo'lmasligi uni talaffuz qila olmaslik, artikulatsiya 
va talaffuz jih atd an bir-biriga yaqin tovushlarni alm ashtirish;
— tovushlarni alm ashtirish tovush alohida to 'g 'ri talaffuz qilinadi,
464

---

lekin so ‘z va gaplarda bir guruhdagi tovushlar bilan alm ashtiriladi;
— 
tovushlar nutqda b o 'lad i, lekin artikulatsion jih atd an aniq talaffuz 
qilinm aydi.
N .A . N ikashina tovushlar taaffuzida k o ‘p uchraydigan kam chiliklar 
deb quyidagi xulosaga keldi:
L, R
tovushlari uchun u larn in g n u tq d a b o im a slig i, sirg‘aluvchi 
tovushlar uchun n o to ‘g ‘ri talaffuz, shovqinli tovushlar u chun boshqa 
tovushlarga alm ashtirish, portlovchi tovushlar uchun noaniq talaffuz etish 
kabilar xosdir.
M a k ta b g a c h a y o shdagi b o la la rd a ta la ffu z k a m c h ilik la ri Y e .F . 
Soboiovich (1970) va M .M . Alekseyeva (1971) tom o nid an tahlil etilgan. 
N u tq q a q o ‘yilgan tovushlarni m ustaqil nu tq q a kiritish, b a ’zi alohida 
tovushlar ustida ishlash ketm a-ketligi, logopedik ishlar m etodikasi va 
m azm uni ular tom onidan ishlab chiqilgan.
N u tq id a kamchiligi bor bolalarning fonem atik eshituvini rivojlantirish 
sam aradorligini oshirish ishlariga M .Z eem an (1962) e ’tibor berib, to ‘g ‘ri 
talaffuz shartlaridan biri bu fonem atik eshitishning yaxshi rivojlanishi 
deb hisoblaydi. Shuning uchun ham talaffuzdagi kam chiliklarni b arta raf 
etishda birinchi navbatda eshitish idrokini rivojlantirish zarur.
G . M istkovskaya (1969) talaffuz ustidagi ishlar artikulatsion apparat 
m otorikasini rivojlantirishga, t o ‘g ‘ri nafas olishga, fonem atik eshitishni 
rivojlantirishga, bolalarni savodga o ‘rgatishga tayyorlashga q aratilm og‘i 
lozim deb hisoblaydi.
Z.K . Gabashvili gruzin bolalarida A.S. V inokur ukrain bolalarida, 
A.I. M ikulskite litva tilida ta ’lim oladigan bolalarda, R.A. Ayozbekova 
qozoq, V. Pashalakov turkm an bolalarida, L.I.Sovka moldavon bolalarida, 
L .R .M u m in o v a, M .A yupova o ‘zbek bo lalarid a nu tq kam chiliklarini 
o ‘rgandilar. U lar o ‘ziarining tadqiqot ishlarida artikulatsion xarakterga 
ega b o ig a n talaffuz kam chiliklarini, fonem atik idrok jarayonlarining 
rivojlanm aganligidan kelib chiqadigan kam chiliklarni, yozuv va talaffuz 
kam chiliklarini tahlil qilib berdilar.
Turli m illat bolalarida nutq buzilishlarini o ‘rganish, korreksion ish 
usullarini tanlashda har bir m illatning til xususiyatlirini e ’tiborga olish 
zarurligini ko ‘rsatdi.
M. Ayupova (1992) m aktabgacha yoshdagi bolalar nutqining fonetik 
h a m d a fo n e m a tik to m o n in i o 'r g a n is h d a to v u s h la r ta la ffu z id a g i 
k a m c h ilik la rn i b o la la r o ra sid a keng ta rq a lg a n lig i an iq lad i. U n in g
m a iu m o tig a k o 'ra 270 ta tekshiriluvchi 5 yoshli bolalardan 112 tasida 
(41,5% ) tovushlar talaffuzida kam chiliklar borligi belgilandi. Shulardan 
"R"tovushi talaffuzidagi kam chiliklar 60,7% ni, shovqinli tovushlar 38,4%, 
sirg'aluvchi 32,1% , til orqa 2,5% , ch u q u r til orqa 7,1%, "L" tovush 
talaffuzidagi kam chilik 5,4% , tashkil e ta r ekan.
M . A yupova to m o n id a n olib borilgan fonem atik jara y o n larn in g
465

---

t e k s h i r is h n a t i j a l a r i s h u n i k o ‘r s a td i k i , f o n e m a t ik i d r o k n in g
rivojlanmaganligi tovush tuzilishi bo'y ich a o'xshash b o 'g 'in , so'zlarni 
bilishda va ularni aniq ajrata olm aslikda, tovushlarni differensiatsiya 
jarayonini tugallanm aganligida, ayniqsa nozik akustik va artikulatsion 
belgilari bilan farq qiladigan tovushlarni farqlashda nam oyon b o 'lar ekan.
M aktabgacha yoshdagi bolalarda tovush analizini o'rganish ularda 
bu m alakalarni shakllanm aganligini ko'rsatdi.
Y uqorida nom lari keltirilgan barcha mualliflar bolalarda kuzatiladigan 
to v u sh lar talaffuzidagi k a m c h ilik la r h am d a fo n e m a tik esh itu v n in g
rivojlanmaganligini maxsus logopedik yordam siz b arta raf etib bo'lm aydi 
deb e ’tiro f etadilar.
B und ay nutq b u zilish ig a ega b o 'lg a n b o lalarg a k o 'rsa tila d ig a n
logoped ik y ordam m axsus b o la la r b o g 'c h a la rid a , p o lik lin ik alard a, 
u m u m ta’lim m aktablari qoshidagi logopunktlarda am alga oshiriladi.