M. Y. Ayupova

a,o,o
‘) 
va cho'ziq undoshlar (
sh,s,x
) o'zlashtiriladi.
Ba’zi bir hollarda harflar um um an aytib berila olinm aydi, yana b a ’zi 
birlarida esa boshqalari bilan almashtiriladi. K o 'p ro q alm ashtiriladiganlari 
quyidagilar: 
d-l, x-k, j-z , g-t, g-x, j-sh , d-t, r-l.
Almashtirilib yuboriladigan 
g-k, j-z , d-t, r-l
kabi tovushlarni fonetik 
jihatdan o'xshash bo'lganliklari bilan tushuntirish m um kin. 
G-t, t-g, k -l
kabi alm ashtirishlarni esa grafik belgilariga k o 'ra o'xshash bo'lganliklari 
bilan tushuntirish m um kin. 
D-l, h-k
larning alm ashtirilishi sabab bo'lib, 
bir necha belgilarning o'xshashligi hisoblanadi. 
D
va 
L
harflari nafaqat 
grafik jihatdan, balki, artikulatsiyasiga k o 'ra ham o'xshash tovushlardir. 
G rafik jihatdan o'xshash bo'lgan 
X
va 
К
tovushlari o'zining ohangi va 
grafik artikulatsiyasi bilan o'xshashdir.
Y ordam chi m aktablarning 1-sinflarida o'qishdagi buzilishlar bilan 
51%, 2-sinfda esa 6,6% o'quvchi aniqlanadi.
Harflab o'qishning turli variantlari aniqlanadi. B a’zi bir hollarda 
bolalar bo'g'inlab o'qiy olmaydi va harflarni b irm a-bir aytadi. Bolalarning 
bir qismi harflab o'qilgan m atn va gaplarning m azm unini tushunib yetadi, 
boshqalarida esa harflab o'qilganni tushunm asligi aniqlanadi.
1
-sin f o 'q u v ch ilari orasida o 'q ish d ag i buzilish larg a ega b o 'lg an
o'quvchilarning 49% ida harflab o'qish kuzatiladi, 2-sinfda esa 26% 
bolalarda harflab o'qish aniqlanadi. Shuningdek, xarakteriga k o 'ra turli 
bo'lgan tovush-bo'g'in strukturasidagi ko'plab buzilishlar aniqlanadi.
1-sinfda so 'z la rn i buzib o 'q ish 38% o 'q u v c h id a , 2 -sin fd a 10% 
o'quvchida aniqlandi.
Y ordam chi m aktablarning quyi sinfiarida m atnlarni tez va ravon 
(so'zlarni butunligicha yoki bo'g'inlarga bo'lib) o'qiydigan o'quvchilar 
bor, lekin ular o'qilganni yaxshi tushunm aydilar, so'zlarni to 'g 'ri o'qigach, 
shunga taalluqli rasm lar bilan solishtira olm aydilar. M atnni o'qigach esa 
berilgan savollarga javob berishda qiynaladilar.
M a tn d a g i g a p la r n i, s o 'z la r n i tu s h u n i s h d a g i q i y i n c h i li k l a r
o 'q ish d ag i buzilishga ega b o 'lg a n b irin c h i sin f b o la la rin in g 17%ida 
an iq lan a d i. D isleksiyasi b o 'lg a n 2-sinfdag i 60% b o la la r o 'q ilg a n n in g
m azm u n in i tu sh u n ish g a qiyn alad ilar. 2 -sin fd a o 'q ila y o tg a n m atn n i 
tu sh u n ish d a g i b u zilish la r m iqdori keskin o rta d i, ch u n k i k o 'p c h ilik
b o lalar, o 'q ish n in g 2-y ilid a m atn n i o 'q is h g a g o 'y o "texn ik jih a td a n "
446

---

ta y y o rla n g a n b o ‘ladi. B o lalar u m u m iy so n in in g ortish i b ila n birga, 
o 'q ila y o tg a n m a tn n i tu sh u n ish d a g i b u z ilis h la r b ila n q iy n alay o tg an
b o la la r soni h am o rtad i.
O 'q is h n in g s in te tik u su lla ri b o s q ic h id a , a y n iq s a , y o rd a m c h i 
m aktablarning 3-sinfidan boshlab, aqli z a if o 'quvchilard a agram atizm lar 
kuzatila boshlaydi. U lar so‘zlar m orfologik strukturasining buzilishida, 
q o ‘shim chalarda va shu q o ‘shim chalarni o ‘qish jarayonidagi tushunib 
yetishda nam oyon bo'ladi.
Aqli z a if o ‘quvchilarda diskleksiyaning turli ko'rinishlari — optik, 
fonem atik, sem antik, agram atik ko 'rinishlari kuzatiladi.
Aqli za if o ‘quvchilarda disleksiya asosan birinchi-ikkinchi sinflar bilan 
m u rakk ab k o 'rin ish lar nam oyon b o 'la d ik i, b u la r k o 'plab funksional 
siste m a la rn in g global riv o jlan m ag an lig i, id ro k qilish fa o liy atin in g
rivojlanm aganligi bilan bog'Iiq.