M. Y. Ayupova

Aqli zaif o ‘quvchilarda bog‘lanishli nutqning buzilishi
K o'pgina m ualliflarning ishlarida aqli za if bolalarda bog'lanishli 
nutqning sekinlashgan holda rivojlanishi va o'zig a xos sifatlari bilan 
xarakterlanishi keltiriladi. U lar uzoq vaqt situativ nutqda va savol-javob 
bosqichida to'xtalib qoladi. Bu bolalarda m ustaqil fikr bayon qilishga 
o 't i s h ju d a q iy in h is o b la n a d i. K o 'p c h ilik h o lla r d a y o rd a m c h i 
m aktablarning yuqori sinflarig acha ch o 'zila d i. M ustaqil fikr bayon 
qilishning hosil bo'lishi jaray o n id a aqli za if o 'q u v ch ilar kattalarning 
yordam iga m uhtoj bo'ladilar. Aytib ko 'm ak berish yoki savol tarzida 
berish zaruriyati seziladi. Ayniqsa, bu bolalar uchun kontekstli nutq shakli 
qiyin hisoblanadi. Situativ nutq, ya’ni ko'rgazm alilikka, aniq situatsiyaga 
(holatga) tayangan nutq nisbatan yengilroq am alga oshiriladi.
M u sta q il n u tq n in g riv o jla n m a y q o lis h id a d ia lo g n in g t o 'l i q
sh ak llan m ag an lig i m u h im rol o 'y n a y d i. M a ’Ium ki, dialog ik n u tq
m onologik nutqdan oldin shakllanadi va uning rivojlanishini tayyorlab 
beradi. Aqli za if bolalar k o 'p in ch a biror-bir voqeaning m azm unini aniq 
b a y o n q ilis h n in g z a r u r iy a tin i tu s h u n ib y e tm a y d ila r, y a ’ni u la r 
suhbatdoshiga (suhbat m azm uniga ko'ra) m oslasha olm aydilar.
Mustaqil fikr bayon qilishlar uzuq-yuluq bo 'ladi. Hikoya qilishda 
m antiqiy tartib, qism lar orasidagi aloqa buziladi. Bog'lanishli m atn lar 
ko'p incha fragm entlardan iborat bo'ladi, yagona bir butunlikni tashkil 
qilmaydi va bayon qilishning qisqaligi bilan xarakterlanadi. Aqli za if 
bolalarda bog'lanishli nutqning shakllanishidagi ortda qolish sabablaridan 
biri ularning nutqiy aktivligi ju d a za if va tezda holdan toyishi hisoblanadi. 
M onoligik nutq jarayonida hikoyani konkretlashtirish va rivojlantirish 
bolaning o'zi tom onidan am alga oshiriladi. B a’zi bir hollarda, xususan, 
bolalarda hikoyalash mavzusiga qiziqish uyg'onganda, mustaqil fikr bayon 
qilish xarakteri ham o'zgaradi: hikoya m azm uni kengayadi, gaplardagi 
so 'zlar soni ham ortadi. S hunday qilib, m ustaqil fikr bayon qilishda 
motivatsiya (sabab-sharoit) katta rol o'ynaydi.
Aqli zaif bolalarda bog'lanishli fikr bayon qilishning o'ziga xosligi 
topshiriqning xarakteridan, m ustaqil fikr bayon shaklidan kelib chiqadi. 
M ustaqil hikoya qilishga qaraganda, aqli zaif bolalarda, qayta so'zlab 
berish yengil am alga oshiriladi. Lekin ularning qayta so'zlab berishlari 
ham qator o'ziga xosliklaiga ega. M asalan, ular m atnning ko'pgina m uhim
442

---

qismlarini tushirib qoldiradilar, m azm unni soddalashtirib bayon qiladilar, 
vaqt, m akon, sabab-oqibat m unosabatlarida tushunm ovchiliklar nam oyon 
bo'ladi. K o'p in ch a ular m atnda b o 'lm agan voqea-hodisalarni, detallarni 
qo'shib yuboradilar.