Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълимвазирлиги мирзо улуғбек номидаги

 
EKOLOGIYA VA ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISHNING 
DOLZARB MUAMMOLARI 
E.A.Ruziyev, I.I.Mustapayev, S.Umirov - SamDU
Bugungi kunda yoshlar o‘rtasida ekologik bilimlarni targ‘ib qilish, kimyo 
fanlaridan olgan bilimlarini tabiat va atrof-muhit hodisalari bilan bog‘lab olib 
borish, ekologik muammolarning paydo bo‘lishiga turli kimyoviy, fizikaviy 
jarayonlarning va texnika taraqqiyotining ta‘sirini aniq faktlar asosida tushintirib 
berish, tarixiy merosimiz bo‘lib hisoblangan ulug‘ ajdodlarimizning ekologik 
muammolarga bo‘lgan munosabatlarini ilmiy-nazariy, ma‘rifiy, ta‘limiy 
mulohazalar asosida baholash, har bir o‘quvchi-talabalarida tabiat va atrof-muhit 
muhofazasi uchun mas‘ullikni qaror toptirish, ekologik faoliyatining ko‘nikma va 
malakasini hosil qilish asrimizning muhim vazifalaridandir. 
llmiy-texnik taraqqiyot va insoniyatning ishlab chiqarish faoliyati 
insoniyatga ko‘plab qulayliklar yaratishi bilan birgalikda bu faoliyat natijasida 

---

266 
paydo 
bo‘layotgan chiqindilar atrof-muhitni, yerni, suvni, havoni, 
ifloslantirmoqda. O‘quv-tarbiya jarayonidagi xilma-xil shakllar atrof-muhitni 
muhofaza qilishga oid faoliyatning tabiatning yashashi hamda qonuniyatlarni 
o‘rganish bilan qo‘shib olib borishga imkon beradi. Bunda o‘qituvchining 
munosabat va faoliyatini yo‘naltiruvchi pedogogik jarayon markazida atrof-
muhitga oid axloqan ahamiyatli bo‘lgan xususiyatlar hamda undan oqilona 
foydalanish, tiklash va o‘zgartirish masalalari turishi kerak. Kimyo, ekologiya, 
atrof-muhit muhofazasi va hatto boshlang‘ich ta‘limidagi muvozanat 
insoniyatning mehnat faoliyati orqali buzilib borayotganligi, bu esa odamlar 
sog‘ligiga, hayotiga va kelajakdagi faoliyatiga katta singdirilishi zarur. Quyidagi 
keltirilayotgan faktlardan dars jarayonida unumli foydalangan holda hamda 
ko‘rgazmali vositalar, diafilmlar, kompyuter texnologiyalari asosida tayyorlangan 
materiallardan foydalanish har bir o‘quvchi-talabani o‘ylantirishi, qiziqtirishi 
tabiiy holdir. 
Hozirgi paytda ma‘lum bo‘lgan olti million kimyoviy birikmalardan besh 
yuz mingtasi amalda qo‘llanilmoqda. Shundan qirq mingtasi insonlar 
salomatligiga zarar keltiradi va o‘n ikki mingtasi o‘ta zaharli hisoblanadi. 
Energiya ishlab chiqarish har o‘n ikki yilda ikki barobar,
 
mahsulot ishlab 
chiqarish esa har o'n besh yilda ikki barobarga oshmoada. Yer qa‘ridan har yili 
100 mlrd tonna foydali qazilmalar olinmoqda, 800 mln tonna metallar quyiladi, 
60 mln tonna sintetik materiallar, 500 mln tonna mineral o'g'itlar va 3 mln tonna 
zaharli kimyoviy moddalar ishlab chiqariladi. Har yili suv hovzalariga 700 
mlrd.m
3
qayta ishlangan chiqindi suvlar tashlanadi. Yer atmosferasiga har yili 
250 mln tonna chang, 200 mln tonna azot oksidlari, 50 mln tonna uglevodorodlar 
va 20 mln tonna uglerod (II) oksidi tashlanadi. Yiliga dunyo okeaniga 12-15 mln. 
tonna neft to‘kiladi, 5 mlrd tonna ko‘mir, 3,2 mlrd tonna neft yoqiladi. 
Kimyo sanoati ichimlikka yaroqli suvni eng ko‘p sarflashi hammaga 
ma‘lum, shuning uchun sanoat korxonalarini suv manbalariga yaqin hududlarga 
joylashtiriladi. Kapron tolasi ishlab chiqaradigan sanoat korxonasi aholi soni 120 
ming kishi bo‘lgan shahar suvini yirik elektrokimyoviy kombinatlari esa 800 
ming aholiga yetadigan suvni sarflaydi. 
Dunyo bo‘yicha atrof-muhitni, havoni iflos qilmaslik, ichimlik suvi 
manbalariga turli oqavalarni oqizishga qarshi kurash avj olgan hozirgi paytda 
―Avesto‖dagi ekologiyaga doir fikrlar ham katta nazariy va amaliy ahamiyatga 
ega. Unda bitilgan shaharlarni, mahalla gulzorlarni obod etish, ariq va hovuzlar 
atrofini pokiza tutish, u yerlarda mol boqmaslik, mozorlar atrofiga archa, sandal 
daraxtlar o‘tqazib u yerlarga mevali ko‘chatlar o‘tqazmaslik kabi maslahatlarga 
ham shu kecha-kunduzda kishilar amal qilishi koni foyda o‘gitlar ekanligini 
yoshlarimizga uqtirmogimiz lozim. 
Atrof-muhit monitoringi asosida kimyo, ekologiyaga oid fanlarni o‘qitish 
ta‘lim va tarbiya sohalari bilan qo‘shib olib borilishida quyidagi mezonlarni 
nazarda tutish maqsadga muvofiq bo‘ladi, deb hisoblaymiz: 
1.
Mavjud bo‘lgan va o‘rganilgan ekologik o‘zgarishlarning sababi va 
oqibatlarini baholash; 
2.
Ekologik о zgarishlarning asosiy omili inson faoliyati natijasi ekanligini 
tushuntirish; 

---

267 
3.
Har bir о‘quvchi-talaba o‘zi yashayotgan muhitdagi ekologik o‘zgarishlarning 
mavjud darajasini to‘g‘ri baholay olishi; 
4.
Har bir о‘quvchi-talabaning o‘z oilasi, hovlisi, mahallasi hududidagi tuproq, 
suv, oqava suvlar to‘g‘risida batafsil ma‘lumotga ega bo‘lishi va ularda 
bo‘lgan kamchiliklarni tuzatishda faol ishtirok etishi va o‘zi qatori yoshlami 
ham unga jalb etishda ishtirok qilishi. 
5.
Shahar yoki qishloqda yashayotgan har bir inson o‘zini atrof-muhit muhofazasi 
va ekologiyaga bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal qilishga yoki qisman 
bo‘lsada ulush qo‘shishga mas‘ul ekanligini unutmasligi lozim bo‘lishi shart.
6.
Talaba yoshlarning ekologik bilimlami o‘rganishga bo‘lgan ehtiyoji va 
qiziqishlarining qanday darajada ekanligini o‘rganish va har bir o‘quvchi 
talabaga bu masalada individual topshiriqlar berib, uning ijrosini ham doimiy 
nazorat qilish. 
7.
Ekologik о‘zgarishlarning oldini olish va turli-tuman xaflami bartaraf etishga 
baholi qudrat hissa qo‘shish hamda ushbu jarayonda faol ishtirok etish. 
Kimyo, ekologiya va tabiat haqidagi fanlarni o‘qitishda ta‘lim dasturi va 
standartlariga amal qilgan holda biz yuqorida qayd etib o‘tgan turli ljtimoiy 
ekologik faktorlar va mezonlardan ham foydalanilsa dars samaradorligi yanada 
oshadi. 
anfaatdorlik bo‘lgandagina sodir bo‘ladi.