1-mavzu. Iqtisodiyot nazariyasi fanining predmeti va bilish usullari

5. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni.
Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish 
va tasarruf qilish davlat ixtiyorida boʻlgan mulk 
ob’ektlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yoʻl bilan hosil boʻladi: 1) xususiy mol-mulkning 
milliylashtirilib, davlatning ixtiyoriga oʻtkazilishi; 2) davlat mablagʻlari hisobidan korxonalar qurish, 
davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda investitsiyalarni amalga oshirish. Jamoa mulki – muayyan 
maqsad yoʻlida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan 
oʻzlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal toʻlab korxona 
qurishi, aktsiya chiqarib, ularni sotish kabi 
yoʻllar orqali paydo boʻldi. Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki boʻlib, ularning shaxsiy yoki oilaviy 
ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mehnati 
asosida koʻpayadi va rivoj topadi. Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli boʻlib, yollanma mehnatga 
asoslangan holda foydalanadigan mulkdir. 
6. Oʻzbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish yoʻllari,
maqsadi va usullari.
Bozor munosabatlariga oʻtishning asosiy sharti koʻp ukladli iqtisodiyotni va raqobat 
muhitini shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga keltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik 
masalasini hal qilishdir. 
Bozor iqtisodiyotini vujudga keltirish vazifasi oʻtish davrida mulkchilikda davlat 
sektorining salmogʻi ancha yuqori boʻlgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum qismini davlat 
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga koʻra, Oʻzbekistonda ham 
mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi 

---

jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish toʻgʻrisida»gi 
Qonunida (1991-yil 19-noyabr) quyidagicha ta’rif beriladi: 
Davlat tasarrufidan chiqarish – davlat korxonalarini va tashkilotlarini jamoa, ijara 
korxonalariga, aktsiyali jamiyatlarga, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli 
mulk boʻlmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. 
Xususiylashtirish – fuqarolarning va davlatga taalluqli boʻlmagan yuridik shaxslarning 
davlat mulki ob’ektlarini yoki davlat aktsiyali jamiyatlarining aktsiyalarini davlatdan sotib 
olishidir
1
. Bundan koʻrinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha 
keng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga 
oʻtishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa 
nodavlat mulk shakllarining vujudga keltirishni ham koʻzda tutadi.