|
Mehnat unumdorligi deb ishchi kuchining vaqt
birligi mobaynida mahsulot yaratish qobiliyatiga aytiladi va ishlab chiqarilgan
mahsulotning (iste’mol qiymatining) sarflangan mehnat miqdoriga nisbati bilan
belgilanadi.
Sarflangan mehnat miqdori esa ishlangan vaqt bilan, kishi kuni, kishi soati va h.k. bilan
belgilanadi. Agar mehnat unumdorligini MU, mahsulotni M bilan, sarflangan ish vaqtini V bilan
belgilasak, mehnat unumdorligi quyidagicha aniqlanadi: . Mehnat unumdorligi sarflangan jonli
mehnatning har bir birligi evaziga ya’ni kishi kuni, kishi soati hisobiga ishlab chiqarilgan mahsulot
miqdori bilan aniqlanadi. Samaradorlikni aniqlashda kapital unumdorligi degan koʻrsatkichdan ham
foydalaniladi va unda ishlab chiqarishda qatnashgan kapitalning har bir birligi evaziga olingan mahsulot,
daromad yoki foyda bilan aniqlanadi. Agar kapital unumdorligini – KU deb, ishlab chiqarishda
qatnashgan kapital miqdorini – K, mahsulotni – M, yalpi daromadni – YaD bilan, foydani – F bilan
belgilasak quyidagi formulalar hosil boʻladi:
КU
М К
;
КU
К
;
КU
К
.
Samaradorlikni aniqlashda bu koʻrsatkichlardan tashqari
mahsulotning mehnat sigʻimi, material sigʻimi, energiya sigʻimi degan koʻrsatkichlar ham qoʻllanilib, ular
ishlab chiqarilayotgan mahsulotning har bir birligini yaratish uchun ketgan, yoki ishlab chiqarish uchun
zarur boʻlgan mehnat, energiya va moddiy ashyolar miqdorini ifodalaydi. Bu koʻrsatkichlarning har biri
ishlab chiqarishda qatnashgan turli omillar samaradorligini ifodalab, bir-biri bilan chambarchars bogʻliq
va bir-birini toʻldiradi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirish uchun unga ta’sir qiladigan omillarni ham
bilish zarurdir. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bir qancha omillar ta’sir qiladi: 1. Ilmiy-texnik
taraqqiyotni tezlashtirish va uning natijalarini tezlik bilan ishlab chiqarishda qoʻllash. 2. Ishlab chiqarishni
ratsional joylashtirish, ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash. 3. Iqtisodiyotning tarkibiy qismlarini va uning
tashkiliy boʻgʻinlarini oʻzgartirish. 4. Ishlab chiqaruvchilarni ragʻbatlantirish va ularning faolligini oshirish.
5. Mavjud tabiiy, moddiy va mehnat resurslaridan oqilona, tejab-tergab foydalanish, yangi, arzon, sifatli
xomashyo va energiya turlarini, ekinlarning yangi hosildor navlarini, chorva mollarining mahsuldor
zotlarini topib ishlab chiqarishga joriy qilish. 6. Kishilarning bilim saviyasini, malakasini oshirish, yetuk
ishchi va mutaxassislar tayyorlash. Bular ichida fan-texnika taraqqiyoti omili hozirgi kunda respublikamiz
uchun dolzarb va muhim ahamiyat kasb etadi. Fan-texnika taraqqiyotining evolyutsion va revolyutsion
shakllari farqlanadi. Evolyutsion shaklda rivojlanish deganda, FTTning mavjud texnologiyasi asosida,
mashinalar va uskunalar qisman modernizatsiyalash asosida rivojlanishi tushuniladi. Revolyutsion
shaklda rivojlanishi deganda esa, fan-texnikaning bir qancha sohalarida birdaniga katta oʻzgarishlar
boʻlib, texnikaning eng soʻnggi yangiliklarini, avlodlarini ishlab chiqarishda qoʻllash, printsipial yangi
texnologik tizimga oʻtish tushuniladi. Fan-texnika taraqqiyotining keyingi shaklda rivojlanishi yuksak
samara beradi. Shuning uchun ham
Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov oʻzining asarlarida iqtisodiyotning barcha
tarmoqlarini hozirgi zamon fan va texnikasining eng yangi yutuqlari bilan qayta qurollantirish lozimligini
ta’kidlamoqda. Buning uchun avvalom bor texnika taraqqiyotining asosini tashkil etuvchi ishlab
chiqarishning hamma sohalarini yangi, unumdor, arzon texnika bilan qurollantiruvchi mashinasozlikni
rivojlantirishga e’tiborni qaratmoq lozimdir. Asosiy tayanch tushunchalar Ishchi kuchi – insonning
mehnat qilishga boʻlgan aqliy va jismoniy qobiliyatlari yigʻindisi.
Mehnat qurollari – insonning tabiatga, mehnat predmetlariga ta’sir qilishda vosita boʻlib
xizmat qiladigan narsalar: mashinalar, stanoklar, traktorlar, pluglar, qurulmalar, uskunalar va
boshqalar.
Mehnat predmetlari – bevosita mehnat ta’sir qiladigan, ya’ni mahsulot tayyorlanadigan
narsalar (er – suv, xom ashyo, materiallar va boshqalar).
Kapital – ishlab chiqarish va xizmat koʻrsatishda ishlatilib, oʻz egalariga daromad
keltiradigan ishlab chiqarish vositalari, tovarlar va pul mablagʻlaridir.
Er-suv – tuproq unumdorligi, oʻtloqlar, suvlar, oʻrmon, qazilma boyliklardan iborat
boʻlgan va foydalanishga tortilgan tabiiy resurslar.
Tadbirkorlik qobiliyati – insonda boʻlgan tashabbuskorlik, tashkilotchilik, novatorlik,
iqtisodiy xavfdan, javobgarlikdan choʻchimaslik hislatlarining birligi.
Ishlab chiqarish jarayoni – kishilarning maqsadni koʻzlab amalga oshiriladigan faoliyati
boʻlib, iste’moli uchun zarur boʻlgan moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratishga qaratilgan
jarayon. Ishlab chiqarish jarayoni bir tomondan iste’mol qiymatlarini (naflilikni) yaratish
jarayoni boʻlsa, ikkinchi tomondan qiymatning oʻsishi jarayonidir.
Ijtimoiy ishlab chiqarish – oʻzaro bogʻliqlikda va doimiy aloqada boʻlgan barcha
individual ishlab chiqarishlarning birligidan iboratdar.
Ishlab chiqarishning umumiy samarasi – ishlab chiqarishning pirovard natijasi bilan unga
sarflangan resurs xarajatlari oʻrtasidagi nisbat.
Zaruriy mahsulot – ishchi va xizmatchilarning zaruriy ish vaqtida yaratilgan va ishchi
kuchini normal holatda saqlash va qayta tiklash uchun zarur boʻlgan mahsulot.
Qoʻshimcha mahsulot – ishchi va xizmatchilarning qoʻshimcha ish vaqtida yaratilgan
mahsulot boʻlib, sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan oshiqcha qismidir. Qoʻshimcha mahsulot
tadbirkorlarga, mulkdorlarga va davlatga tegishlidir.
Ishlab chiqarish funktsiyasi – ishlab chiqarish omillari bilan uning samaralari oʻrtasidagi
bogʻliqlikni bildiradi.
Qoʻshilgan kapital – ishlab chiqarishda mavjud band boʻlgan kapital miqdori ustiga yangi
qoʻshimcha ravishda sarflangan kapital, boshqacha qilib aytganda kapital miqdorining oʻsgan
qismi.
Oʻrtacha mahsulot – jalb qilingan ishchi kuchi va kapitalning bir — birligiga toʻgʻri
keladigan mahsulot miqdori.
Soʻnggi qoʻshilgan mahsulot – soʻnggi qoʻshilgan omil (kapital yoki ishchi kuchi)
evaziga oʻsgan mahsulot.
Do'stlaringiz bilan baham: |
