Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

ДИ. 
Амцдарё этаги 

---

67 
Асосий сув-хўжалик муаммолар экологик ва иқтисодий фожиа ўчоғи ҳисобланган 
Амударё дельтасида йиғилган (2.4-рамка). Хоразм вилоя-ти ва Қорақалпоғистон 
Республикаси жойлашган ушбу худуднинг умумий суғориладиган майдони 776 
минг гектар ва аҳолиси 3 милли-ондан ортиқ кишини ташкил этади. Аҳолининг 63 
фоизи қишлоқларда яшайди. Дарёнинг қуйи қисмида истиқомат қиладиган ушбу 
худуд аҳолиси юқорида жойлашган сувдан фойдала-нувчилар томонидан 
ифлосланган сувни истеъмол қилади, айниқса, қурғоқчилик йиллари-да кескин сув 
тақчиллигидан қийналади. Орол-нинг қуриши билан боғлиқ қирғоқ бўйи ва сув 
экотизимларининг чўлга айланишининг асосий курсаткичлари 2-иловада 
келтирилган [47]. 
2.4-рамка 
Орол ва Оролбўйи: айрим фактлар 
XX аср ўрталаригача 66085 км2 майдон ва 1061 км3 сиғимга эга булган Амударё ва 
Сирдарё сувлари билан таъминланган Орол денгизи дунёда энг йирик сув 
ҳавзаларидан бири ҳисобланган. XX асрнинг иккинчи ярмида Орол денгизи 
ҳавзасида амалга оширилган ерларни кенг куламли узлаштириш ишлари унинг 
гидрологик режими-ни жиддий ишдан чиқарди ҳамда аста-секин қуришига сабаб 
бўлди. Оролда сувнинг минераллашуви 10 дан 30 промилга ошди, кўплаб маҳаллий 
ўсимликлар ривожи учун атроф-муҳит яроқсиз ҳолга келди. Айни пайтда Амударё 
дельтаси (қарийб 700 минг гектар) табиий дельта экотизим сифатида ишдан чиққан. 
Орол денгизи қирғоқларининг чекиниши натижасида 50 дан зиёд чучук сувли кўл 
қуриб қолди, тўқайзор майдони деярли қарийб икки баравар, қамишзорлар майдони 
6 баравар қисқарди. Кенг ҳудудларни галофитлар (шўра, шўр ерлар-да усадиган 
бошқа ўсимликлар) босиб кетгани туфайли ўт-ўланлар таркиби муттасил ўзгариб 
бормоқда. Орол денгизи тубининг очилиб қолиши ва табиий ўсимликлар 
майдонининг камайиши шамол тезлигини янада кучай-тирди, иқлим аридлиги ва 
континенталлигини кескинлаштирди. Орол денгизининг қуриган тубидан кўчаётган 
туз ва чанг-тўзон Амударё дельтаси ва Қизилқумга туташ туманларга хавф 
солмоқда. Туз ва қумнинг чўкинди қоришмалари суғориладиган ерларнинг 
шўрланиш жараёнини кучайтирмоқда. (Атроф муҳитни ҳимоя қилиш миллий 
ҳаракат дастури, 1999). 
Аҳолининг турмуши, саломатлиги ва яшаш муҳитига жиддий хавф туғдираётган 
Орол фожиаси муаммолари ва унинг оғир оқибатлари минтақа давлатлари, 
жамоатчилик, халқаро ташкилотлар, айниқса БМТ Тараққиёт дастури, ГЭЖ, 
Германия техник ҳамкорлик агентлиги, ЮНЕП, Жаҳон банки ва бошқа ташкилотлар 
саъй-ҳаракати орқали жаҳон ҳамжамиятига яхши маълум [33]. Курилаётган чоралар, 
халқаро ва минтақавий институтлар кўмагига қарамай ушбу худудца экологик 
кескинликни юмшатиш, сув сифатини яхшилаш, сувдан фойдаланишдаги 

---

68 
номутаносибликнинг олдини олиш, аҳолининг барқарор ҳаётини ва табиий 
экотизимларни таъминлашга эришишнинг ило-жи бўлмаяпти. Дарёнинг этагида 
жойлашган сувдан фойдаланувчилар қишлоқ хўжалик ишлари ва маиший 
эҳтиёжлари учун яроқсиз сувни истеъмол қилмоқда. Бу сув 1,5-1,8 г/л мине-
раллашган ва унинг қаттиқлиги ЙҚКдан 2 бара-вардан ортиқ. Амударё пайдо 
буладиган зона-дагига қараганда Қизилжар қўндоғида сув тар-кибидаги кальций 
миқдори 240, магний 420, гидрокарбонат 120 ва сульфат 620 фоизга отпади [97]. 
Вилоятлар аҳолиси давлат стандартла-рига мое келадиган сифатли ичимлик сувидан 
деярли фойдаланиш имконига эга эмас. 
БМТ Тараққиёт дастури маълумотларига қараганда (2005), Қорақалпоғистон 
Республика-сидаги даре суви минерал қолдиқларнинг куплиги боис бир йил 10 ойи 
мобайнида ичиш учун яроқсиз ҳолда булади. Йирик каналлар буйида жойлашган 
қумли чучук линзалардаги тоза сув захиралари йўқ олган ёки агрокимёвий ва бошқа 
мураккаб бирикма ҳамда қоришмалар билан ифлосланган. Бироқ қишлок 
аҳолисининг бир қисми канал бўйидаги линза-лардан ягона ичимлик суви манбаи 
сифатида фойдаланиб келмоқда. Қатор туманларда сифати ДСТга мое келмайдиган 
ичимлик суви миқдори 30-100 фоизни ташкил қилади. 
Суғориш тармоғи самарадорлигининг пастлиги ва дренаж тизимларнинг бир 
маромда ишла-маслиги каналлар ҳамда суғориш майдонлари-дан сувнинг сизиб 
ўтиши, тупроқнинг ботқоқланиши ва шўрланишига сабаб бўлади. Вазият 
минераллашиш даражаси 3-4 г/л ифлосланган коллектор-дренаж сувлари билан шўр 
ювиш туфайли янада мураккаблашмоқда. Таҳлиллар шуни кўрсатадики, 1995 
йилдан буен 0,5-1,5 метр чуқурликдаги ер ости суви майдонлари Қорақалпоғистон 
Республикаси-нинг шимолий худудида 75 фоиз, жанубий худудца ва Хоразмда эса 
ҳамма жойига тарқалган (95%). Ўрта ва кучли шурланган ерлар 41-48 фоиз 
(Қорақалпоғистон), 
55 
фоизгача 
(Хоразм) 
ташкил 
қилади. 
Жанубий 
Қорақалпоғистонцаги суғориладиган ерларнинг 95 фоиздан ортиғи шурланган. Ҳар 
йили жанубий Қорақалпоғистоннинг суғориладиган ерла-рицан 0,365 км3 
коллектор-дренаж суви олиб кетилади, унинг 0,27 км3 Беруний коллектори орқали 
Амударёга қуйилади, қолган қисми суғориладиган худуц ташқарисига ташланади 
(2.14-расм). Яқинда ушбу хуцуц цельтанинг бошқа жойлари каби оғир қурғоқчилик 
ва сув тақчиллигини бошицан кечирци. 2001 йилда учта асосий экин - шоли, пахта 
ва ғалла ҳосилдорлиги 2000 йилцагига нисбатан 75, 11 ва 52 фоизга камайци. 
2003 йилда ирригация ва цренаж инфратузил-маси самарадорлигини яхшилаш ва 
Амуцарё ўнг қирғоғица экологик ҳамца ижтимоий-иқтисоций оқибатларни 
барқарорлаштириш мақсадида Жанубий Қорақалпоғистонца умумий қиймати 60 
миллион АКШ цолларига тенг «Дренаж, ирригация ва ветландлар» (DIWIP) ин-
вестиция лойиҳасини амалга ошириш бошлан-ган эди. Жаҳон банки қарзи ва MAP 
крецити хисобицан молияланаётган ушбу лойиҳа Амуца-рёцаги сувнинг сифатини 

---

69 
яхшилаш 
буйича 
Узбекистон 
Дренаж 
лойиҳасица 
кўзца 
тутилган 
чора-тадбирлардан бирини амалга оширишга йуналтирилган (2.3-рамка). 
DIWI Рнинг асосий вазифалари қуйидагилар: (i) Марказий Осиёнинг энг кам 
таъминланган 
хуцуцларицан 
бири 
- 
Қорақалпоғистон 
Респуб-ликасица 
суғориладиган цеҳқончилик самарадорлигини ва аҳолиси банцлиги ҳамца 
царома-цини кўпайтириш; (ii) цренаж сувининг атроф-муҳитга салбий таъсирини 
камайтирган ҳолца оқизиш ва Амуцарё цельтасица ветланцлар сифатини яхшилаш 
орқали Амуцарё суви сифатини ошириш; (ш) сув ресурсларини бошқаришни 
такомиллаштириш, суғориш тизимлари ва цре-нажцан фойцаланиш ҳамца хизмат
кўрсатиш, шунингцек, бирлашган бошқариш орқали суғориладиган цеҳқончиликни 
ривожлантириш-га ёрцам берадиган ташкилотларни тузиш. 
Амуцарёца сув сифатини яхшилаш лойиҳасидан кўзланган мақсад минераллашган 
цренаж сувларини дарёга қуяциган Беруний насос станциясини ёпиш ва цренаж 
оқова сувларини Орол ценгизига йўналтириш учун Беруний коллекторини 
буришцан иборат. Бу Қорақалпоғистон ва Оролнинг шимолий ҳамца жанубий 
хуцуцларицаги сувцан фойцаланувчи- 
лар, сув истеъмолчилари ва табиий экотизим учун фойдалидир. 
DIWIP лойиҳаси таркибий қисмини Ахчадарё дельтаси, Аёзқалъа қўли ва 
Будай-Туғай қуриқхонаси худудларида жорий этиш СРИБга экотизимли ёндашувни 
интеграциялаштириш намунасидир. Албатта, бу концепция Амударё-нинг ўрта 

---

70 
оқими худудлари, чунончи, Қашқадарё ва Бухоро вилоятларида ҳам жорий 
қилиниши лозим. Ушбу вилоятларда КДСни бошқариш лойиҳаси ва схемасини 
ишлаб чиқиш Узбекистоннинг Дренаж лойиҳасида кўзда тутилган (5-илова). Бу ерда 
шаклланган қимматли ветландлар занжири, жумладан Жанубий, Султонтоғ, 
Денгизкул ва бошқа коллектор қайирлари маблағ сарфланиб, тегишли ин-
ституционал ўзгаришлар қилинса, катта экологик аҳамиятга эга булади. 
Бу лойиҳани амалга ошириш Узбекистон Республикаси хукуматининг 1996 йил 16 
январда Туркманистон Республикаси билан Амударё сув ресурсларидан биргаликда 
ва оқилона фойдаланиш буйича имзоланган икки томонлама би-тимни бажаришдаги 
катта ҳиссаси бўлади. Би-тимнинг 9-моддаси ҳар икки томон 1999 йилдан бошлаб 
дренаж сувларни оқизишни тухтатиши лозимлигини талаб қилади.