Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув

2.13-расм. Амударё ўнг қирғоғида сув инфратузилмаси, кўллар ва пастқам 
ерлар тизими (ЖБ, 1998) 

---

65 
га салбий таъсир кўрсатмоқда. Айни пайтда ушбу худудларда турли ҳажмдаги бир 
неча ўнлаб сув ҳавзалари пайдо бўлган. Улар ораси-да Денгизкул, Оёқоғитма, 
Шуркул ва бошқаларни қайд этиш лозим (2.13-расм). Шу билан бирга, мавжуд 
пастқам чўл ерларнинг сиғими ўта чекланган бўлиб узок мудцатли фойдаланишга 
етарли эмас. Суғориладиган худудлардаги инфильтрация натижасида сув йуқотиш 
ва сизот сувлар кўплаб дренаж кўлларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлмокда, бу эса 
жидций экологик хавфни юзага келтиради. 
Узбекистон Республикаси хукумати Амударё-нинг ифлосланишига оид 
муаммоларга карши курашиш учун 1990 йилдан буён мавжуц цре-наж тизимларини 
қайта тиклаш ва цренаж сувларини олиб кетадиган коллекторларни қуриш 
чораларини кўрмоқда (2.3-рамка). Жорий йилдан бошлаб, ОТБ кредита хисобицан 
Глобал экологик жамғарма 3 МОМЕРБТ цастури цоирасица «Бухоро, Навоий ва 
Қашқадарё ви-лоятларица ернинг аҳволини яхшилаш» лойиҳасини амалга 
оширишга киришилади (5-боб). Бироқ ушбу лойиҳада магистрал коллек-торлар 
муаммолари ва коллектор-дренаж окова сувларини Амударёга буриш ёки уларни 
камай-тириш бўиича муқобил йўл кўзда тутилмаган. Бу тадбирлар цавлат бюцжети 
маблағлари хисобицан амалга оширилмоқца. Донорларнинг Амуцарёцаги сувнинг 
сифатини яхшилаш ва коллектор-цренаж сувларини ушбу хуцуц цоирасица 
бошқариш борасицаги қуллаб-қувватлаши жуца муҳим. 
Зарафшон ва Қашқадарё ҳавзалари ҳам экологик жиҳатцан хавфга яқин турган 
худуцлар ҳисобланади. Зарафшон царёси суғориш, ичиш, саноат, 67 фоизи қишлоқ 
жойларица яшайциган 3 миллионцан ортик ахолининг ком-мунал-маиший 
эҳтиёжларини таъминлашца фойцаланилаци. Бутун халқ хужалиги 
2.3-рамка 
Ў н г
қирғоқколлектори (ЎҚК) 
Унг қирғоқ коллектори учун батафсил техник-иқтисодий асос 1990 йилда 
«Средазгипроводхлопок» института томонидан ишлаб чиқилган эди. Лойиҳада Ўнг 
қирғоқ коллектори магистрал коллекторларнинг Амударёга қуйиладиган жами 
оқова сувларини ушлаб қолиб, тўғри Орол денгизига қуйиши кўзда тутилганди. 
1993 йилда бошланган Ўнг қирғоқ коллектори қурилиши маблағ етишмаслиги боис 
секин амалга оширилди. 1994 йилда Жаҳон банки ҳукуматнинг таклифига биноан 
унинг техник иқтисодий асосларини тайёрлаш, жумладан Унг қирғоқ коллектори 
берадиган иқтисодий самараларни олдиндан иқтисодий таҳлил қилишда молиявий 
ёрдам берди. Лойиҳа Ўнг қирғоқ коллекторининг аввал ўрганилмаган бир қанча 
муқобил йўлларини белгилаб берди. Бунинг натижасида Қишлоқ ва сув хўжалиги 
вазирлиги юз бериши мумкин бўлган барча вариант ва режалар лойиҳасини тайёр-
лаш ташаббуси билан чиқди. Жаҳон банки 1996-1999 йилларда Ўзбекистоннинг 
Дренаж лойиҳасини текширишга тайёргарлик кўришни экологик баҳолашнинг 1 ва 

---

66 
2 босқичини маблағ билан таъминлади. Айни пайтда мазкур банк кредити 
ҳисобидан «Дренаж, ирригация ва Жанубий Қорақалпоғистонда ветландларни 
яхшилаш» лойиҳаси амалга оширилмоқда (ЖБ, DIWIP лойиҳа, 2003). 
тармоғининг Зарафшон дарёсидан истеъмол учун оладиган жами сув миқдори 
йилига ўртача 6 км3 ни ташкил этади. Бу эса дарёнинг Узбекистон худуди орқали 
оқиб ўтадиган табиий оқ ими дан купдир. Сув тақчиллиги коллектор-дренаж оқова 
сувлари ва даре қуйи оқимдаги ортиқча сувлар ҳисобидан қопланади. Бу эса сувнинг 
ифлосланиши билан боғлиқ муаммоларни юзага келтиради. 
Статистика департаменти маълумотларига кура (2002), Зарафшон дарёсининг 
юқори оқими би-роз минераллашган, бироқ Тожикистон Респуб-ликасидаги 
кон-бойитиш комбинати чиқарадиган азот тузлари ва оғир металлар (симоб, сурьма) 
билан зарарланган. Фандарё-нинг (Тожикистон) юқори оқим сувлари таркибида 
айрим йиллари симоб ЙҚКдан 9 мартагача ошиб кетади. Зарафшон ўрта ва қуйи 
оқимда Самарканд ва Навоий вилоятларидан оқиб келадиган саноат, коммун 
ал-маиший ва коллектор-дренаж сувларини қабул қиладиган коллекторга айланади. 
Дарёга Чиғаноқ коллектори оқова сувлари қуйилганидан кейин унинг суви 
таркибида аммоний ва нитрит азоти (19 ЙҚК), феноллар ва нефть маҳсулотлари (74 
ЙҚК) кўпаяди, юқори тўйинган пестицидлар миқдорининг ошиши (1830 ЙҚК) ҳам 
қайд этилади. 
Қашқадарё сувининг экологик жиҳатдан бузи-лиши юқори оқимдан бошланади, 
урта оқимдан бошлаб эса дарё ўз ўзанига нитратлар, тузлар, феноллар, нефть 
маҳсулотлари ва бошқа заҳарли моддалар билан ифлосланган 0,3 км3 
коллектор-дренаж ҳамда коммунал-маиший оқова сувни қабул қиладиган 
коллекторга айланади. Ифлослантирувчи асосий манбалар унг қирғоқдаги 
коллекторлар - Шакарбулоқ ва Қорасув (Ғузардарё) ҳисобланади. Уларнинг йиллик 
умумий оқими 67,4 миллион м3 (1996) ўртача минераллашуви ҳар литрига 8-9 
грамм-ни ташкил этади. Натижада дарёнинг Қорасув қуйи қисмидаги сувининг 
минераллашиши 2,02,2 г/л, айрим ойларда 3,0 г/л гача етади, таркибида мураккаб 
бирикма ва қотишмалар миқдори эса «хавфли» кўрсаткичдан ошади. Бу аҳоли 
пунктларининг санитария-гигиена аҳволи ва дарёга туташ суғориладиган 
худудларга салбий таъсир қилади. Бу ерда ви-лоят аҳолисининг 50 фоиздан ортиғи 
истиқомат қилишига қарамай, муаммони сув сифати мо-ниторингининг йўқлиги 
ҳам мураккаблаштира-