Fiziologiya odam anatomiyasi asoslari bilan

Sentrosoma yoki hujayra markazi.
Birinchi marta 1875 yilda nemis biologi 
Gertvig tomonidan, bo`linayotgan tuxum hujayralarida topilgan. Hujayra markazi 
sentrosfera deb ataladigan sharsimon tanadan iborat.Sentrosfera ichida ikkita zich 
tanachalar sentriollalar yotadi. Har bitta sentriola elektron mikroskop ostida 
ko`rilganda 0,3-0,6 mk. teng bo‘lgan silindr shaklida bo‘ladi,silindr devori 9 juft 
naychalar 
guruhidan 
iborat.Sentriollalar 
sentrodesmoza 
yordamida 
tutashadilar.Sentriolalar hujayraning harakat funksiyasi bilan bog`liq bo‘lib, 
anafaza davrida xromosomallarni qutblarga taqsimlanishini ta’minlab beradi.
Ribosomalar.
Elektron mikroskop ostida tekshirilganda, diametri 150-350 
mikronga teng bo‘lgan yumaloq tanachalar. Ribosomalarning markaziy qismi 
RNK dan, periferik qismi esa oqsillardan tuzilgan.Sitoplazmada ribosomalar sof 
yoki birikilgan xolatda uchraydi. Sof ribosomalar sitoplazmada alohida yoki 
gruppalarni tashkil qilgan bo`lishi mumkin. Bir qancha ribosomalarning 
gruppasiga poliribosoma yoki polisoma deb aytiladi. Birikilgan ribosomalar esa 
sitoplazmatik to`r yoki yadro membranalar bilan bog`langan. Ribosomalar 
sitoplazmada oqsillarning sintezlash markazi hisoblanadi, lekin birikilgan 
ribosomalarda oqsil sintezining tezligi, sof ribosomalardagi oqsil sinteziga 
nisbatdan 20 martaba tezroq ketadi. 
Lizosomalar 
- jigar hujayralarning bioximik usullar bilan tekshirilayotgan 
birinchi 
martaba 
1955 
yilda 
De-Dyuv 
tomonidan 
kashf 
etilgan. 
Elektronogrammalardan lizosomalar katta elektron zichlikka ega bo‘lgan yumaloq 
zarrachalar holida ko`rinadi. Har bitta lizosoma pishiq membrana bilan o`ralgan 
bo‘lib, tarkibida esa 12 xil gidrolitik fermentlar aniqlang. Lizosoma membranasi 
tipik ikki kavatli tuzilishga ega. Lizosoma tarkibidagi fermentlar oqsil uglevod 
moddalarni va nuklein kislotalarni parchalash yoki (lizis) qobiliyatiga ega. Shuning 
uchun lizosomalarni hujayrani “ovqat-hazm qilish sistemasi” degan nom berilgan. 
Kiritmalar -
Hujayrada modda almashinish jarayonlari natijasida turli 
moddalar hosil bo‘ladi. Bu moddalar kiritmalar deb ataladi. Organoidlardan farqli 

---

23 
kiritmalar hujayra sitoplazmasida doimiy bo`lmasdan, ba’zan ko‘payib yoki 
kamayib, yoki butunlay hujayradan yo`qolib ketishi mumkin. Turli xil kiritmalar 
farq qilinadi:
 1. trofik kiritmalar
bo‘lib, ular oqsil moddalardan, yog‘, glikogen va 
vitaminlardan iborat. 
2. Ekskretor
kiritmalar
- bular katabolizm natijasida vujudga 
kelgan va hujayradan chiqib ketadigan moddalar hisoblanadi. 
3. Pigmentli 
kiritmalar
- turli hujayralar tarkibida uchraydi. Masalan, eritrotsit tarkibidagi 
gemoglobin, teri epidermis hujayralardagi melanin pigmenti, asab hujayralar 
tarkibidagi - lipofussin. 
4. Sekretor kiritmalar
- faqat turli sekret ishlab 
chiqaradigan bezli hujayralarda uchraydi. Bu kiritmalar turli kimyoviy tarkibga ega 
bo`lishi mumkin.
Sitozol - 
sitoplazmaning organellalari bo`lmagan qismidir. Sitozol shu 
vaqtgacha qadar ham yaxshi o`rganilgan emas va hujayra hayot faoliyatidagi roli 
aniq biror fikr aytish qiyin.Sitozol tarkibida oqsillar, ba’zi fermentlar, jumladan 
polisaxaridlarni parchalaydigan fermentlar topilgan. So`nggi vaqtlarda sitozolda
oqsillar sintezi protsesslarida ishtirok etadigan past molekulali ribonuklein kislota 
topilgan. 
Hujayra yadrosi.
Bo`linish qobiliyatiga ega bo‘lgan, hujayralarda yadro 
doimiy tarkibiy qismdir (ilova:3-rasm). Sitoplazmaning yadro doimiy tarkibiy 
qismdir. Sitoplazmadan yadro yaxshi ifodalangan qobiq bilan chegaralanadi. 
Yadro, odatda hujayra markazida bo‘lib, shakllari esa xilma-xildir. Ko‘pincha 
yadro hujayra shaklini takrorlaydi. Masalan, yumaloq shaklga ega bo‘lgan 
hujayralarda yadro shakli yumaloq, silliq muskul hujayralarda esa uzun duksimon, 
ba’zan ayrim hujayra turlarining yadrosi tayoqsimon, loviyasimon yoki 
segmentlangan bo`lishi mumkin. Yadrolarni minimal kattaligi 4 mikronga kelsa, 
maksimal kattaligi 40 mikrongacha bo‘ladi.
Yadro qobig‘i
- tashqi va ichki membranalardan tashkil topgan. Ikkita 
membrana orasida bo‘shliq joylashgan bo‘lib, qalinligi 160-260 nmk. teng. Har 
bitta membrananing qalinligi 70-80 nmk. teng bo‘lib, tipik uch qavatli tuzilishga 
ega. Yadro qobig`ida murakkab tuzilgan teshikchalar bor. Ana shu teshikchalar 
orqali turli moddalarning molekulalari va ularning zarrachalari yadrodan 

---

24 
sitoplazmaga va sitoplazmadan yadroga o`tish qobiliyatiga ega. Teshikchalarni 
soniga qarab, yadroning funksional holatini aniqlash mumkin. Tashqi membrana 
yuzasida ribosomalar joylashganligi sababli, yadro qobig`i oqsilning sintez 
jarayonlarida qatnashadi. 
Xromatin 
– yadroning irsiy moddasi bo‘lib, mayda donador yoki donador-
tolali modda holida aniqlanadi. Ko‘pincha xromatin donachalari yadro qobig`i 
ostida yoki yadrocha atrofida kondensatsiyalanadi. Xromatin moddasi yadro 
bo`yoqlari bilan juda yaxshi bo`yaladi. Shu xususiyatga ko`ra donachalar moddasi 
xromatin deb nom olgan. Radioavtografik metodlar yordamida yadro xromatini 
tarkibida DNK borligi aniqlanib, DNK hamisha oqsil bilan birikkan holda 
uchraydi. Hujayra bo`linishi davrida xromatin xromosomalarga aylanadi. 
Xromatinning spirallashishi va kondensatsiyalanishi natijasida xromosomalar 
shakllanadi. 
Xromosomalar -
ayniqsa mitozning metafaza davrda yaxshi ko`rinadi. Har 
bitta xromosoma ikkita xromatidan iborat. Xromatidalar xromosomaning ma’lum 
qismida sentromera yoki birlamchi tortma orqali birlashgan. O`z navbatida har 
bitta xromatida DNK molekulasidan iborat. Hujayra bo`linayotganda, 
xromosomani xromatidalari bir-biridan ajraladi va qutblarga qarab harakatlanadi 
va keyin xromosomalarga aylanadi. Organizmlarning har bir turi uchun 
xromosomalarning soni doimiy. somatik hujayralarda xromosomalar juft-jufti bilan 
uchrab, jinsiy hujayralarga nisbatdan soni ikki xissa ortiq. Jinsiy hujayralarda 
xromosomalar toq sonda bo‘ladi. Jinsiy hujayralardagi xromosomalarning toq soni 
- gaploid son deyilib “p” xarfi bilan ifodalanadi. Somatik hujayradagi 
xromosomalarning juft soni diploid son deyiladi, “2p” xarfi bilan ifodalanadi. Bir 
turga mansub bo‘lgan organizmlar hujayralarida xromosomalar muayyan shakllari, 
hajmlari, sonlari bilan xarakterlanadi va kariotip deb nomlanadi. 
Hujayra ichidagi xromosomalarni 2 guruhga bo`lish mumkin: 
1. Autosomalar – somatik belgilarni ifodalovchi xromosomalar 
2. Jinsiy xromosomalar - yoki geteroxromosomalar. 

---

25 
Masalan, odam kariotipi 46 xromosomadan iborat, undan 44 - (yoki 22ta jufti) - 
autosomalar 
bo`lsa, 
23chi 
jufti 
esa 
- 
jinsiy 
xromosomalar 
yoki 
geteroxromosomalar deyiladi. Geteroxromosomalar urg`ochi va erkak jinslarda 
farqlanuvchi xromosomalar bo‘lib, erkaklarda bu juft XY, ayollarda esa - XX
shaklida bo‘ladi. 
Yadro shirasi.
Yadro tarkibida xromatindan tashkari yadro shirrasi yoki 
nukleoplazma xam mavjud. Yadro shirasi tarkibida fermentativ oqsillar, ko‘pincha 
globulinlar borligi aniqlangan. Fibrillyar oqsillar esa tayanch funksiyalarni 
bajaradi. 
Yadrocha -
yoki nukleola interfazali yadroning doimiy qismidir. 
Yadrochaning kattaligi o`zgaruvchan bo‘lib, hujayraning funksional holatiga
bog’liq. Fizik xossalari jihatdan yadrocha yadrodan ancha zich moddadan 
tuzilganligi bilan xarakterlanadi. Kimyoviy tarkibi jihatdan esa yadrochada RNK 
ning miqdori yuqori konsentratsiyada bo‘ladi. Bundan tashqari yadrochaning 
asosiy massasini murakkab yadro oqsillari - nukleoproteidlar tashkil etadi va 
ulardan yadroning fibrillyar qismi hosil bo‘ladi. Elektron mikroskopik 
tekshirishlarga ko`ra yadrochaning asosini oqsilli fibrillyar modda va granulyar 
substansiya hosil etadi. Granulyar zarrachalar diametri 200 nmk teng bo‘lib, 
tarkibida RNK yuqori miqdorda bo‘ladi. Bu zarrachalardan keyinchalik
preribosomalar hosil bo‘ladi. Demak, yadrocha ribosomalarni sintezlash joyi 
hisoblanadi. Yadrocha moddasi bevosita nukleoplazmaga bevosita tegib turib, 
hech qanday ajratuvchi qobiq bo`lmaydi.