B. A. Abdukarimov Ichki savdo iqtisodiyoti

п
с
у
п
с
у
р
с
у
х
х
ш
р
х
ш
ТА
МХ
ТА
МХ
МХ
.
.
.
.
.
1
Bu yerda: 
х
х
ш
МХ
.
- muomala harajatlarini «shartli-o’zgaruvchan» qismini hisobot 
yilidagi miqdori, so‘mda; 
р
с
у
ТА
.

- rejalashtirilayotgan yilga tovar aylanishini qo’shimcha o’sish 
sur’ati, %; 

---

81 
п
с
у
МХ
.

- o’tgan yillarda «shartli-o’zgaruvchan» muomala harajatlarini 
o’rtacha qo’shimcha o’zgarish sur’ati, %; 
п
с
у
ТА
.

- o’tgan yillarda tovar aylanishini qo’shimcha o’zgarish sur’ati, 
%. 
Muomala harajatlarini «shartli-o’zgarmas» (MXsh.u) qismini summasi 
quyidagicha aniqlanishi mumkin.


п
у
ш
х
х
ш
р
у
ш
МХ
МХ
МХ
.
.
.
1




Bu yerda: 
х
у
ш
р
у
ш
МХ
МХ
.
.
;
- tegishli «shartli-o’zgarmas» harajatlarni rejalashtirilgan va 
hisobot yillariga summasi; 
п
у
ш
МХ
.

- «shartli-o’zgaruvchan» harajatlarni o’tgan yillar davrida 
qo’shimcha o’sish sur’ati. 
Muomala harajatlarini umumiy summasi teng bo’ladi. 
р
у
ш
р
х
ш
р
МХ
МХ
МХ
.
.


; 
Uning darajasi 
р
р
мх
ТА
МХ
У
100


Xuddi shunday muomala harajatlari darajasini baholar o’zgarishiga 
nisbatan yoki boshqa omillarni ta’sirini e’tiborga olgan holda hisob-kitob qilib, 
umumiy optimal variantni aniqlash mumkin. Bunday hisobotlarni o’tkazish uchun 
korrolyatsion analiz, ekstropolyatsiya, elastiklik koeffitsiyentlardan foydalanish 
maqsadga muvofiq bo’ladi.
Muomala harajatlarini rejalashtirishda dastlab uning moddalari miqdorini 
aniqlash va keyin umumiy hajmini hisoblash orqali real, haqiqatga yaqin natijaga 
erishish mumkin.
Muomala harajatlarini ayrim moddalarini rejalashtirish usullarini ko’rib 
chiqamiz.
Tashkilotlar tomonidan bajarilgan ishlar va xizmatlar bo’yicha harajatlar 
tarkibida asosiy o’rinni «temir yo’l, suv, havo, avtomobil va ot-ulov transporti 
bilan yuklarni tashish harajatlari egallaydi. Ushbu harajatlar alohida transport 

---

82 
turlari bo’yicha hisob-kitob qilinadi. Bu masalani hal qilishda transport turlari 
bo’yicha tashiladigan yuklar miqdorini aniqlashdan boshlash kerak.
Chakana savdo va ommaviy ovqatlanish korxonalari va shahobchalari 
odatda avtomobil va ot-ulov transportlari harajatlarini qoplaydi. Ulgurji savdo 
bazalariga asosan temir yo’l, suv, havo transportlari harajatlari va qisman 
avtomobil transporti harajatlari to’g’ri keladi.
Tovarlarni avtomobil transporti bilan tashishda savdo va ommaviy 
ovqatlanish korxonalari bazalari, alohida magazinlar, ovqatxonalar o’z 
transportidan va chetdan jalb qilingan transport korxonalari xizmatidan 
foydalanishi mumkin.
Muomala harajatlari moddalari tarkibida «O’z transport harajatlari» (ish 
haqi harajatlaridan tashqari, chunki bu harajatlar ish haqi fondida o’z aksini topadi) 
moddasi alohida ko’rsatiladi. Shu sababli transport harajatlarini yuqorida 
keltirilgan moddasi bo’yicha chetdan jalb qilingan transport korxonalarini xizmati 
harajatlar aks ettiriladi.
Ushbu harajatlarni hisob-kitob qilish uchun dastlab transportni fizik yuk 
aylanishi (q
f
) va transport yuk aylanishi (q
t
) aniqlanadi.
Fizik yuk aylanishi tovarlarni netto va brutto hajmi bo’yicha hisoblanadi.
Netto yuk hajmi (q
n.i
) tovar guruhlari bo’yicha rejalashtirilgan tovar 
aylanish (TAr
i
) summasini ushbu tovarni 1 tonnasini o’rtacha qiymatiga, so’mda 
(
р
i
к
Т
.
) bo’lish bilan aniqlanadi.
Brutto yuk hajmi (q
bi
) netto yuk hajmiga (q
ni
) tarani (odatda tovar 
og’irligiga nisbatan foiz hisobidan olinadi) og’irligi qo’shiladi.
Brutto yuk hajmi fizik yuk aylanishiga teng bo’ladi.
Transport yuk aylanishi fizik yuk hajmini (q
f
) yuklarni qayta tashish 
koeffitsiyentiga (Kq) (ushbu ko’rsatkich o’tgan yillar ma’lumotlari asosida 
aniqlanadi) ko’paytirish yo’li bilan hisoblanadi. Ya’ni u quyidagi formula orqali 
hisoblanishi mumkin.