|
А
УФ
АФ
р
и
100
;
А
ЯД
АФ
д
и
100
Bu yerda: A – asosiy fondlar ammortizatsiyasi summasi.
aylanma mablag’larni rentabelligi (Ray.
m
) va ularni daromadlikligi
(Ray.d), %. Bu ko’rsatkichlar quyidagicha aniqlanishi mumkin:
)
(
100
.
З
ёки
АйМ
ТСЯФ
Р
м
ай
;
)
(
100
.
З
ёки
АйМ
ЯД
Р
м
ай
Bu yerda: Ay.M - o’rtacha aylanma mablag’lar summasi;
З
- o’rtacha tovar zahiralari summasi.
ishchi-xodimlarni rentabelligi (Ri.x) va daromadliligi (Ri.d),
koeffitsiyentlarda. Ushbu ko’rsatkichlarni quyidagicha aniqlash tavsiya qilinadi:
Х
УФ
Р
х
и
.
;
Х
ЯД
Р
д
и
.
Bu yerda:
Х
- xodimlarni yillik o’rtacha soni, kishi.
muomala harajatlarini rentabelliligi (Mx.r):
Мх
ТСЯФ
М
р
х
100
.
; Bu yerda: Mx- muomala harajatlari summasi.
ish haqi fondini rentabelliligi (Ix.f.r.) koeffitsiyentda yoki %. Bular
tegishlicha quyidagicha hisoblanadi:
ф
х
р
ф
х
И
УФ
И
.
.
.
;
ф
х
р
ф
х
И
УФ
И
.
.
.
100
Foyda korxonaning natijaviy ko’rsatkichi bo’lganligi sababli unga ko’p
sonli tashqi (savdoga bog’liq bo’lmagan) va ichki omillar ta’sir qiladi.
Tashqi omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
siyosiy barqarorlik;
iqtisodiyotning holati;
105
demografik situatsiya;
bozor kon’yukturasi, jumladan iste’mol tovarlari bozori;
inflyatsiya darajasi;
kredit bo’yicha bank foizlar;
bahoni miqdori;
tariflar, to’lovlar va badallar miqdorlari.
Ichki omillarga quyidagilar kiradi:
savdo ustamalar miqdori (sotishdan olingan daromad);
muomala harajatlari miqdori;
tovarlarni siljitish kanallari;
mehnat unumdorligi;
tovar ayriboshlash tezligi (kunlar va marotabalarda);
o’z mablag’larining miqdori;
asosiy fondlardan va aylanma mablag’lardan samarali foydalanish va boshqalar.
13.2.3. Foyda va rentabellikning tahlili
Foyda va rentabellikni tahlil qilishda uning maqsad va vazifalarini aniq
belgilab olish zarur. Ushbu maqsad va vazifalarga erishish uchun tahlil jarayonida
qanday ko’rsatkichlardan foydalanish va ularni o’rganish kerakligini aniqlab olish
ham muhim ahamiyatga ega (13.2.2-paragrafga qaralsin).
Foyda va rentabellik har qanday xo’jalik sub’ektining, jumladan savdo
faoliyatining moliyaviy natijasi ekanligidan kelib chiqsak, ularni tahlilini asosiy
maqsadi savdo korxona (shaіobcha)larining hisobot yilidagi xo’jalik faoliyatining
moliyaviy natijasini baholashdan iboratdir.
har qanday tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jalik sub’ektlari foydani
maksimallashtirishga intiladi. Chunki foyda orqali faoliyatni investitsiyalashtirish,
o’z-o’zini moliyalashtirish, mulkdorlarni mulkini oshirilishi, korxonani to’lov
qobiliyatini mustahkamlash va boshqa masalalar hal qilinadi.
106
Tahlil jarayonida ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni
bajarish zarur bo’ladi:
hisobot yilida rejaga nisbatan foyda va rentabellik ko’rsatkichlarida qanday
o’zgarishlar ro’y berganligini aniqlash;
hisobot yili ko’rsatkichlarini o’tgan yillar, boshqa raqobatdosh korxonalar,
xudud, respublikaning ko’rsatkichlari bilan solishtirgan holda ularni o’zgarish
tendensiyalarini baholash;
foyda va rentabellikka ta’sir qilgan omillarni o’rganish va baholash;
foydani tarkibini o’zgarishiga baho berish, uni turlari bo’yicha o’zgarish
tendensiyalarini baholash;
foyda va rentabellikni oshirish yo’llarini aniqlash, chora-tadbirlar ishlab
chiqish;
foydani taqsimlanishini o’rganish, shu bilan bir qatorda jamlangan foydani
o’zgarish tendensiyalarini baholash, rezerv kapitalni holatini baholash,
aksiyadorlarni dvidendlari qanday holatda o’zgarishi kabi jarayonlarni
baholash. Chunki bu jarayonlar korxonaning kelajak faoliyati samarasiga
sezilarli darajada bilvosita ta’sir qiladi.
Foyda va rentabellikni tahlil qilish jarayonida yuqoridagilardan tashqari
daromadlar va harajatlarni o’zgarish tendensiyalari kompleks o’rganilib, ularga
ham baho beriladi.
Bunday tahlilda korxona resurslarini ishlatilishi samaradorligiga ham baho
berish zarur bo’ladi.
Foyda va rentabellikni tahlili biz 13.2.1 va 13.2.2-paragraflarda keltirgan
ko’rsatkichlarni aniqlash, foyda va rentabellikka ta’sir qiluvchi omillar, shart-
sharoitlar to’g’risidagi ma’lumotlarni to’plash hamda ularga ishlov berishdan
boshlanadi.
Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot (2-sonli shakl)da keltirilgan
ko’rsatkichlar bo’yicha rejaning bajarilishini aniqlash va o’tgan yillarga (kamida
uch yil) nisbatan o’zgarish sur’atlarini tahlil qilish uchun quyidagi jadvalni
(13.2.3.1) tavsiya qilamiz.
107
Ushbu jadval ma’lumotlarini hisob-kitob qilgandan keyin biz yuqorida
keltirgan rentabellik ko’rsatkichlarini alohida jadvalda hisoblash, ko’rsatkichlarga
baho berish, ularga ta’sir qilgan omillar ta’sir miqdorini hisob-kitob qilish, xulosa
va takliflar ishlab chiqish lozim.
Foydani tahlil qilishda uni taqsimlanishiga ham alohida e’tibor qaratish,
uni ko’rsatkichlarini jadvalga solib, rejaga nisbatan, o’tgan yillarga nisbatan
o’zgarish miqdorini, sur’atlarini hisoblash, baholash zarur bo’ladi.
hisobot yilidagi sof foyda taqsimlanishi yoki taqsimlanmay qolishi
mumkin. Bunday taqsimotni amalga oshirish korxonaning mulkiy va tashkiliy
shakliga bevosita bog’liq bo’ladi.
Masalan, aksiyador jamiyatlarda, xususiy korxonalarda, qo’shma
korxonalarda foydani taqsimlanishi ustavi va ta’sis shartnomalari talablaridan kelib
chiqqan holda, ta’sischilar yig’ilishining qaroriga asosan amalga oshiriladi.
108
Do'stlaringiz bilan baham: |
