Gulyamov saidahror saidahmedovich raqamli iqtisodiyotda blokcheyn texnologiyalari

P2P (peer-to-peer)
ko’rinishidigagi pirring arxitekturasi asosida 
ishlaydi. Ya`ni, bunday tarmoq bir huquqqa ega bo’lgan mijoz dasturlaridan 
iboratdir. Blokcheyn va kriptovalyutaning har bir mijoz dasturi, o’z navbatida, 
o’z-o’zini ta`minlovchi tuzilmadan iborat bo’lib, ular global kriptovalyuta 
tarmog’iga ulanadilar va sutkasiga 24 soat mobaynida batamom avtomatik 
ravishda ishlaydilar. Kriptovalyutalarning emissiyasi esa mayning (
ma’danqidirib 
topish
) tamoili asosida amalga oshiriladi. «
Mayning
» – bu kompyuter tizimlarining 
hisoblash quvvatlarini kriptovalyutaning tranzaktsiyalari zanjirini xosil qilish 
uchun ishlatilish jarayonidir. Bunda har bir blok qandaydir to’g’rilik kriteriyalariga 
hamda murakkablik darajasiga ega bo’lishi lozim. Buning uchun xeshlashtirish 
algoritmlaridan foydalaniladi. Shunday qilib, maynerlar bir vaqtning o’zida 

---

13 
yangikritptopullarni topadilar va kriptovalyutaning barcha mumkin bo’lgan 
turlardagi tranzaktsiyalarini amalga oshiradilar. Agarda maynerlar o’z ishlarini 
to’xtatsalar, kriptovalyuta ham yuqolib ketadi. Eng katta miqdorda aylanadigan 
kriptovalyutalarning (
Bitcoin, Litecoin
) mayningi uchun xozirgi davrdagi oddiy 
shaxsiy kompyuterlarning resurslari yetarli bo’lmaydi. Shuning uchun ham 
maynerlar ёки«
fermalar
» deb ataluvchi juda katta hisoblash quvvatiga ega bo’lgan 
tezkor va quvvatli kompyuter stantsiyalaridan foydalanadilar. Kriptovalyutalar 
ularni qalbakilashtirishdan xeshlashtirish algoritmlari asosida himoyalanganlar va 
ularni rasshifrovka qilish (
himoyasini buzish
) xozirgi kunda amaliy jihatdan 
mumkin emas. Raqamli pullar - kriptoaktivlar masalaga biroz oydinlik kiritish 
uchun orqagaqaytamiz va buning uchun avvalo pul o’zi nima – degan
savolga 
javob beramiz
: Pul – biror bir mamlakatning yoki kelishuv asosida bir nechta 
davlatlarning tovar va hizmatlar oldi-sottisi uchun umumiy ekvivalent 
sifatida qabul qilinadigan valuytasi bo’lib, u qog’oz, metall yoki electron 
ko’rinishda bugungi kun iqtisodiyotida amal qiladi. Valyutaning eng muhim 
jihatlaridan biri – unda emissiya qiluvchi (
pul chiqaruvchi
) biror bir 
muassasa (
O’zbekistonda Markaziy bahk
) belgilanadi va tegishli qonunlarga 
muvofiq to’lovlarda belgilangan hududlarda o’z qiymatida qabul qilinishi 
qat’iy belgilanadi. Bugungi kundagi pullar 
fiat
pullar (
nominal qiymati real 
qiymatidan katta farq qiladigan pullar
) hisoblanib, ularni muomalaga 
chiqarish uchun sarflanadigan harajatlar odatda pul ustida ko’rsatilgan 
qiymatdan ancha arzon bo’ladi
. Masalan, AQSH da 100 dollarlik bitta 
kupyurani chiqarish uchun atigi 14 tsentlik harajat ketadi. Agar yarim asr 
oldin pullarning qiymati oltin ekvivalenti bilan ta’minlangan bo’lsa, xozirgi 
kunga kelib, ular mamlakatda yaratilgan mahsulot va hizmatlar umumiy 
yig’indisi bilan ta’minlanishi belgilangan. Biroq, naqdsiz pullar bilan amalga 
oshiriladigan har bir tranzaktsiya (
pul o’tkazishlar amaliyoti
) bevosita biror 
bir moliya muassasasi orqali amalga oshirilishi yo’lga qo’yilgan. Bunda 
o’ziga hos nazorat yo’lga qo’yilgan bo’lib, havfsizlik va ko’rsatilgan 
hizmatlar uchun moliyaviy vositachilar (
banklar, birjalar va boshqalar
) 

---

14 
komission haq olishi belgilangan. To’g’ri, naqd pul bilan hech qanday haq 
to’lamasdan ham to’g’ridan-to’g’ri to’lovlarni amalga oshirish mumkin, 
ammo bu amal yirik bitimlarda va uzoqdagi hamkorlar bilan amalga 
oshiriladigan to’lovlar uchun juda noqulay hisoblanadi. Buning ustiga, naqd 
pullarning qalbaki bo’lib chiqishi ehtimoli ham bor albatta. 
Umumjahon 
tendensiyalari va tashqi siyosatda ro‘y berayotgan hodisalardan kelib chiqib, 
O‘zbekiston oldida global raqobatbardoshlik va milliy havfsizlik masalasi turibdi 
va ushbu masalani hal qilishda mamlakatda raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish 
muhim rol o‘ynaydi. Mamlakatimizda raqamli iqtisodiyotning ayrim elementlari 
allaqachon muvaffaqiyat bilan ishlamoqda. Hozirgi kunda, hujjatlar va 
kommunikatsiyalarning ommaviy ravishda raqamli vositalarga o‘tkazilishini 
hisobga olib, elektron imzoga ruxsat berish, davlat bilan muloqot qilish ham 
elektron platformalarga o‘tkazilmoqda. Mazkur o’quv qo’llanma mualliflari 
raqamlashtirish sabablarini tahlil qiladilar, raqamli iqtisodiyot paydo bo‘lishining 
sabablari va maqsadlarini ko‘rib chiqadilar hamda raqamli iqtisodiyot faoliyatini 
qo‘llab-quvvatlashga hizmat qiladigan usullar va texnologiyalarni tahlil qiladilar. 
Iqtisodiy jarayonlarni raqamlashtirish nafaqat bevosita axborot-kommunikatsiya 
tarmog‘ini, balki mamlakat xo‘jalik faoliyatining barcha sohalarini ham qamrab 
oladigan keng qamrovli tendensiyaga aylanib bormoqda. Internet-savdo, raqamli 
qishloq xo‘jaligi, «aqlli» elektr-tarmoq tizimlari, haydovchisiz transport, 
shaxsiylashtirilgan sog‘liqni saqlash tizimigaham raqamli iqtisodiyot inqilobi 
kuchli ta’sir qilmoqda. Nafsilambirini aytganda, raqamli iqtisodiyot - bu 
innovatsion g‘oya va bu fikr Jahon banki tomonidan 2016 yil «
Jahon taraqqiyoti 
haqida ma’ruza – 2016: raqamli dividendlar
» ma’ruzasida ma’lum qilingan. 
Bunday sharoitlarda alohida kompaniyalar, mintaqalar, mamlakatlar va ularning 
birlashmalari texnologiyalar, tovarlar va hizmatlarning yangi turlari bozorlarida 
yangi shakllanadigan uzoq muddatli raqobatli ustunliklarni ta’minlashga intilib, 
raqamli iqtisodiyot sohasida strategik qarorlar shakllantirish va amalga oshirish 
jarayoniga faol kirisha boshlaydilar. Raqamli iqtisodiyot bu – real voqe’llikni 
to‘ldirib turadigan virtual muhitdir. G‘arb mamlakatlari ekpertlari raqamli 

---

15 
texnologiyalar iqtisodiyot sub’ektlari va boshqaruv o‘rtasidagi munosabatlar 
sozlanmagan bo’lsa, ish bermasligi borasida yakdil fikr bildiradilar. Faol 
axborotlashtirish jarayoni iste’molchilarning xulq-atvorini o‘zgartirib yuboradi. 
Marketing ham asta-sekinlik bilan to‘xtovsiz ravishda iqtisodiy o‘zaro aloqalarning 
mohiyatiga, har bir kishini iqtisodiy o‘zaro aloqalarga kirishishga majbur qiladigan 
asosiy harakatlantiruvchi kuch – ehtiyojlarga yaqinlashmoqda. Raqamli 
iqtisodiyotda boshqaruv jarayoni (professional kadrlar orqali) – o‘zaro aloqalarni 
boshqarishningkomp’yuterli tizimi bo‘lib, insoniyatning o‘sib borayotgan 
ehtiyojlarini qondirish borasida elektron ma’lumotlardan faol foydalanish bo‘yicha 
keng ko‘lamli ishlarni olib boradi. Masalan, unda tizim faoliyatini bashorat qilish, 
rejalashtirish, tashkil qilish, ijro etish, nazorat qilish va muvofiqlashtirish ko‘zda 
tutilgan. Ya’ni, mamlakatni rivojlantirish yo‘llarini ishlab chiqish va hayotga 
tadbiq qilish uchun ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish asosida xalq xo‘jaligi 
majmuini boshqarishning umumiy integrallashgan tizimi bo‘lishi lozim. 
Shuni ham aytish kerakki, hozirgi paytda raqamli olam va jismoniy (yoki 
moddiy) olamlar kundan-kunga bir-biriga tezkorlik bilan yaqinlashib kelmoqda. 
Bu ikki olamning jipslashuvi, oxir-oqibat, o’zaro bog’liqlik tushunchasi katta 
ahamiyat kasb etuvchi idrokli olamga olib keladi. Global raqamlashtirish jarayoni 
esa jismoniy shaxslar, korxonalar va hukumatlarning barqaror o’sishi va ularga 
qulaylik yaratishni ta’minlagan holda tezligini oshirishda davom etmoqda. Bunday 
global raqamlashtirish sharoitida rivojlanishning sust bo’lishi Markaziy Osiyo 
mamlakatlarida regress holatini keltirib chiqarishi mumkin. Bu mamlakatlarga 
faqatgina yetakchi tajribalar yaratishda yangi raqobatbardosh ustunliklarni, 
yangicha g’oyalarga asoslangan qarorlarni qidirib topishni ta’minlovchi o’sish 
jarayoni yordam beradi, xolos. Tadqiqotlar shuni ko’rsatayaptiki, information 
texnologiyalarga kiritilgan investitsiyalardan tushadigan asosiy foyda iqtisodiyotga 
sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Misol sifatida shuni ko’rsatish mumkin: 2017 
yili